Włość Kryłowska

Cytat z książki Jana Góraka „Kryłów - forteca przeciw Scytom”

    Położenie Kryłowa nad zakolem Bugu a zwłaszcza wyspa o szczególnie obronnym charakterze, pozwalają zaliczyć Kryłów do najstarszych osad z zamkami nadrzecznymi wzdłuż Bugu jakimi były notowane w kronikach ruskich: Sokal (Wsewołoż) -1097r., Wołyń (Gródek n. B.)-1018r.n.B. –1019r. 
    Stwierdzona dotąd najstarsza wzmianka Kryłowa pochodzi z 1473 roku kiedy był on już od kilkunastu lat w posiadaniu Tęczyńskich.
Nie jest to oczywiście równoznaczne z datą powstania grodu zwłaszcza, że znacznie wcześniej notowane są wsie sąsiednie nie mające tak korzystnego położenia a nadto później włączone do włości kryłowskiej, mianowicie: Kosmów-1376 r. , Cichobórz-1392r., Szychowice – 1392 r.,Konarów –1392 r. Wsie te z nadania królewskiego były w posiadaniu kobryńskiego księcia Romana Lubartowicza, odebrane mu następnie przez króla Władysława Jagiełłę w 1431 roku i nadane księciu mazowieckiemu i bełskiemu Ziemowitowi V. W wojnie trzynastoletniej z Zakonem Krzyżackim (1454-1466) nie wzięła udziału część szlachty z ziemi chełmskiej i bełskiej mimo ciążącego na niej takiego obowiązku. Król Kazimierz Jagiellończyk majątki tej szlachty skonfiskował a następnie nadał zasłużonemu w wojnie i rządach w Królestwie, m.in. w 1458 roku Janowi Tęczyńskiemu wojewodzie a później kasztelanowi krakowskiemu, pierwszemu dygnitarzowi w Koronie. Nadanie to obejmowało również włość kryłowską, do której około 1512 roku przyłączone zostały wsie: Poromów, Michale, i Leżnica należące do tego czasu do zamku włodzimierskiego.
    Po śmierci Jana Tęczyńskiego w 1470 roku włość kryłowska przeszła na jego syna Mikołaja wojewodę i starostę ruskiego. On to zapewne otrzymawszy nominację na wojewodę a nadto intratne starostwo ruskie nadał osadzie w 1497 roku prawa miejskie i fundował w Kryłowie parafię rzymskokatolicką. W tym samym roku wziął udział w wyprawie bukowińskiej na Turków i tam poległ. Kryłów przeszedł na jego dzieci.
    W 1523 roku nastąpił podział dóbr i włość kryłowską otrzymał Jan Tęczyński wówczas miecznik krakowski, podkomorzy chełmski i starosta bełski i ratneński (syn Mikołaja a wnuk Jana). Otrzymał on nadto położone niedaleko Terebiń i Putnowice, oraz liczne dobra w województwie krakowskim i sandomierskim, Siemiatycze na Podlasiu a także zastawne dobra królewskie Luboml i Wołczyn.
W dokumencie nieco wcześniejszym, z 1520 roku, wystawionym przez siostrę Jana Tęczyńskiego- Jadwigę z Tęczyńskich Opalińską-Kryłów wymieniony jest jako „castrum” (zamek).
    Po śmierci Jana Tęczyńskiego (zmarł, w 1541 roku) nastąpił w 1544 roku podział dóbr. Włość kryłowską otrzymała córka Jana – Zofia Tęczyńska i odtąd rozpoczyna się nowa historia Kryłowa. W tym samym 1544 roku Zofia została porwana przez Stanisława Ostroroga kasztelana międzyrzeckiego, uprowadzona do Wielkopolski i zapewne za swoją zgodą została żoną Stanisława. Zofia była katoliczką, Stanisław kalwinem, stąd też krewni i opiekunowie małżeństwa tego nie uznali. Po trwających dwa lata pertraktacjach krewni i opiekunowie Zofii musieli pogodzić się z faktami i w 1546 roku Stanisław Ostroróg otrzymał wraz z Zofią włość kryłowską składającą się z miasta Kryłowa i wsi: Prehoryłe, Małków, Szychowice i Cichobórz oraz wsi połóżonych na prawym brzegu Bugu: Poromów, Michale, Młyniska, Leżnica, Wołczek, Krzeczów, Mrozowicze oraz Białopole i Uliczko (Wolica).
Kryłów nie był rezydencją Tęczyńskich, dobrami administrowali zarządcy lub dzierżawcy. Sytuacja zmieniła się w 1560 roku, wtedy bowiem Zofia i Stanisław opuścili Wielkopolskę i osiedli na stałe w Kryłowie. Tu też założony został zbór kalwiński.
Wypada przypomnieć, że Tęczyńscy byli gorliwymi katolikami, fundatorami kościołów i klasztorów. Z tej też przyczyny nastąpiło zapewne porwanie Zofii i trwające dwa lata pertraktacje z Tęczyńskimni o akceptację tego faktu, z którym w końcu trzeba było się pogodzić. Stanisław Ostroróg prowadził ożywioną działalność polityczną i religijną, oczywiście kalwińską. W 1561 roku podejmował w Kryłowie agenta księcia pruskiego Curiona, w 1563 roku wysłał z Kryłowa posłanie do księcia Albrechta w 1566 roku podjął tu A.Vergeria dworzanina księcia wirtemberskiego, w 1567 roku wysłał z Kryłowa ostatni list do księcia pruskiego Albrechta. W 1565 roku Stanisław Ostroróg otrzymał rozległe starostwo chełmskie co jeszcze bardziej wzmocniło jego pozycję polityczną i majątkową.
    Stanisław Ostroróg zmarł w 1568 roku pozostawiając dwóch synów : Jana i Mikołaja. Z podziału dóbr Jan otrzymał rozległe włości przede wszystkim w Wielkopolsce a także w Ziemi Chełmskiej, został też wojewodą poznańskim. W 1587 roku przeszedł na katolicyzm a w 1599 roku był jednym z inicjatorów fundacji klasztoru Bernardynów w Sokalu. Tam też zmarł w 1622 roku i tam został pochowany. 
Włość kryłowską i 10 wsi w starostwie chełmskim przejęła Zofia a po jej śmierci w 1588 roku odziedziczył syn Mikołaj. On też w 1593 roku ufundował w Kryłowie 5-klasowe gimnazjum kalwińskie działające do jego śmierci w 1612 roku. 
    Po śmierci Mikołaja przez kilkanaście lat trwały spory o włość kryłowską, do której pretensje zgłaszali również spadkobiercy po Janie, bracie Mikołaja. Jeden z nich również Mikołaj, podczaszy koronny, zniósł zbór kalwński w 1635 roku i przywrócił w Kryłowie parafię katolicką. Zadłużone dobra kryłowskie dostały się ostatecznie za 700 tys.złp. staroście kamionkowskiemu Jerzemu Wiśniowieckiemu i jego żonie Eufrozynie z Tarnowskich. Jerzy Wiśniowiecki zmarł w 1641 roku, wdowa Eufrozyna Eulalia wyszła w 1642 roku po raz drugi za mąż za Hieronima Radziejowskiego, podkanclerzego koronnego, wnosząc mu w posagu Kryłów. 
Po burzliwym życiu, skazaniu na infamię, po powrocie do kraju i darowaniu mu przewinień, Hieronim Radziejowski zmarł w 1667 roku w Turcji dokąd był wysłany jako poseł królewski. 
    Kryłów objął po nim syn Michał Augustyn Radziejowski, biskup warmiński, następnie arcybiskup gnieźnieński i prymas, w końcu kardynał. To właśnie w Kryłowie wysłannik papieski A.Cuzani wręczył Radziejowskiemu kapelusz kardynalski, nie chciał go bowiem wręczyć król Jan III Sobieski ze względu na zatargi prymasa z dworem królewskim. Objąwszy włość kryłowską i Radziejowice pod Warszawą pisał się odtąd jako „hrabia na Kryłowie i Radziejowicach”.
Kardynał Michał Radziejowski przyjaźnił się z wojewodziną łęczycką Konstancją z Niszczyckich Towiańską i jej też zapisał część swoich dóbr, Kryłów zaś w 1694 roku przekazał jej synowi Krzysztofowi Towiańskiemu kasztelanowi łęczyckiemu. Po nim przejęła Kryłów w 1705 roku siostra kardynała Anna, żona Wojciecha Remigiana Prażmowskiego, następnie syn Hieronim Kazimierz a po nim Michał Prażmowski.
    Dobra były zadłużone stąd też liczne pretensje m.in. Maryanny z Michowskich Lubomirskiej, której mąż Jerzy Lubomirski był przez kilka lat posesorem dóbr. Kryłów dzierżawił wtedy M. Grocholski, którego skarży o niedbałość w zarządzaniu, obejmując w 1753 roku dobra kryłowskie Józef Jeżewski, stolnik płocki, pułkownik regimentu konnego. Po jego śmierci w 1756 roku Kryłów odziedziczył syn Benedykt Jeżewski, który w 1781 roku zrezygnował z Kryłowa.     Po Jeżewskich Kryłów przeszedł do Józefy Chrzanowskiej, po niej do Józefa Benedykta Chrzanowskiego, następnie Anieli z Rzewuskich Chrzanowskiej, wreszcie Józefy Angeli Gabryeli Chrzanowskiej, od 1878 roku zamężnej za Antonim Horodyskim, zmarłym w 1902 roku. Po nich odziedziczyły dobra kryłowskie ich dzieci: Roman, Władysław i Teresa 1”voto Gutowska, 2”voto Szuszkiewiczowi, której przypadł sąsiedni Małków.

    W latach 1929-1931 majątek rozparcelowano. Jak z powyższego przeglądu wynika włość kryłowska jedna z największych w Ziemi Chełmskiej i województwie bełskim w okresie I Rzeczypospolitej, w miarę upływu czasu powoli upadała i już w okresie międzywojennym uległa całkowitej likwidacji. Warto zwrócić uwagę, że przez Kryłów przewijały się postacie odgrywające w różnych okresach najważniejszą rolę w życiu państwa. Należą do nich Tęczyńscy, Ostrorogowie i Radziejowscy.