Nowosady – reforma uwłaszczeniowa - 1864 rok

Dzisiaj już tylko najstarsi mieszkańcy pamiętają tę nazwę. Obecnie to część Kryłowa. Nowosady była to wieś położona na północ od miasta. Kiedy została założona tego na razie nie wiemy. W dokumentach wymieniana jest od 1801 roku do początku lat pięćdziesiątych XX wieku. Na przykładzie tej miejscowości pragniemy przedstawić temat uwłaszczenia chłopów.

19 lutego (2 marca) 1864 roku wydano ukaz carski „O urządzeniu włościan w Królestwie Polskim”. Cztery artykuły z tego ukazu były najważniejsze dla sprawy. I tak:

1) Ziemie pozostające w użytkowaniu włościan w majątkach prywatnych, majoratowych i państwowych stają się zupełną własnością używanych ich włościan.

2) Z dniem 3(15) kwietnia 1864 r. zwalnia się włościan na zawsze od wszystkich bez wyjątku powinności, do których byli obowiązani na rzecz właścicieli ziemskich, a mianowicie: od pańszczyzny, okupu w pieniądzach, czynszu, daniny w naturze itp. Wszelkie żądania odrobienia zaległości po zniesieniu powinności wstrzymuje się i nie można ich wznawiać. Na przyszłość włościanie są obowiązani wnosić do kasy rządowej za przypadającą im na własność ziemię podatek ustanowiony obecnym ukazem.[...]

3) Właściciele majątków otrzymują od rządu wynagrodzenie za uwolnienie włościan od obowiązków pańszczyźnianych. Rozmiar, sposób i rodzaj tego wynagrodzenia określa się w ukazie o komisji likwidacyjnej. [...]

11) Włościanie także i po przejściu w posiadanie należnych im siedzib zachowują prawo do tych wygód, z których korzystali na zasadzie tabel prestacyjnych, kontraktów, umów słownych, jak też na zasadzie zwyczaju, a mianowicie: prawo otrzymywania drzewa budulcowego, drwa, zbierania chrustu i łomu, a także liści na podściółkę, prawo pasienia w lasach pańskich i na dworskich czy folwarcznych gruntach.

Ukaz ten sankcjonował także zwyczajowe prawo do rybołówstwa na wodach przyległych do gruntów. Realizacja ukazów o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim z 2 marca 1864 r. spowodowała konieczność sporządzenia podstawowych dokumentów uwłaszczeniowych w postaci tabel likwidacyjnych, sporządzanych między innymi dla wsi i miast prywatnych, określających rozmiary gospodarstw chłopskich. Zgodnie z postanowieniami Komitetu Urządzającego, powołanego do ogólnego nadzoru nad realizacją reformy rolnej, projekty tabel likwidacyjnych sporządzali właściciele dóbr lub ich pełnomocnicy.  Ostatecznego zatwierdzenia dokonywała Centralna Komisja do Spraw Włościańskich. Z zatwierdzonego egzemplarza, który pozostawał w Komitecie Urządzającym, sporządzano kopie, z których jedną przekazywano na przechowywanie w archiwum rządu gubernialnego a drugą właścicielom majątku i sołtysom. Tabele likwidacyjne zawierają numery kolejne i nazwiska właścicieli osad, ich powierzchnie z podziałem na poszczególne rodzaje użytków, prawa do serwitutów i wysokość odszkodowania dla właścicieli ziemskich z tytułu likwidacji służebności.

W oryginale wyszczególniono rubryki: teren zajęty pod budynki z ogrodami, pod pola, pod łąki, pod wygony oraz nieużytki. Otrzymywany przez gospodarza wypis z tabeli był dowodem praw własności do ziemi. Jeszcze w okresie międzywojennym w sprawach spadkowych i innych majątkowych powoływano się na te tabele.

W Archiwum Państwowym w Zamościu przechowywane są Tabele Likwidacyjne miejscowości, które wchodziły w skład Dóbr Kryłów. Są to tabele Kryłowa, Małkowa, Nowosad, Prehoryłego i Smoligowa.

Wszystkie tabele pisane w języku rosyjskim. Stąd występuje problem z imionami, ponieważ na naszym terenie używano wówczas imion polskich i rusińskich. Dla przykładu podam trzy:

Ilko to Eliasz, Semen to Szymon, Wasyl to Bazyli.

Miarami powierzchni były: morga i pręt. Morga to 0,56 ha. Na morgę składało się 300 prętów.

Dane z tabeli likwidacyjnej wsi Nowosady

Tabela likwidacyjna w dalszej części podaje ziemie wspólne.

Pastwisko miało areał 2 mórg i 169 prętów.

Cmentarz parafii rzymskokatolickiej w Kryłowie ewidencjonowany był w tabeli wsi Nowosady w rubryce wygon (pastwisko) i wynosił 8  mórg i 91 prętów.

W rubryce nieużytki podawano drogi i rowy. Drogi zajmowały powierzchnię 200 prętów.

Artykuł 11 ukazu mówi między innymi o tym, że włościanie także po uwłaszczeniu zachowują prawo do wygód z których korzystali wcześniej na zasadzie zwyczaju, jak: otrzymywania drzewa budowlanego, opałowego czy prawo pasienia bydła na gruntach dworskich.

            W hipotece Dóbr Kryłów w dziale trzecim, gdzie znajdują się zapiski o ciężarach wieczystych i służebnościach potwierdzone są prawa wynikające ze wspomnianego wyżej art.11 ukazu:

„Nr.5

1.Wszystkie sto dziewięć osad wsi Prygoryle, wszystkie czterdzieści dziewięć osad wsi Małkowa. Wszystkie dziewięć osad  wsi  Nowosady

i wszystkie trzydzieści osad wsi Smoligowa, licząc je podług drugich rubryk w tabelach likwidacyjnych tychże wsi na dniu 6/18 Maja 1866 roku przez Kommisyę Centralną do spraw włościańskich przy Komitecie Urządzającym zatwierdzonych, wymienione mają prawo otrzymywać z dworskich lasów drzewo na reparacyę i odbudo-wywanie budowli w miarę potrzeby, nadto osady wsi Smoligowa, Nowosady i Małkowa chrost do grodzenia także w miarę potrzeb. Ścinanie drzewa do budowli od pierwszych dni Listopada do 1 Kwietnia.

2. Otrzymywać na opał zbieraninę, leżaninę i szusz, po jednej furze w miesiąc, zimą i latem, razem fur dwanaście rocznie na każdą osadę, wjeżdżając do lasu z siekierą.

3. Pasać swe bydło na dworskich ugorach, na łąkach po skoszeniu siana, oraz w lasach z wyłączeniem zagajników.

4. Nadto osady wsi Prygoryle i Nowosady mają prawo rybołostwa w rzece Bugu naprzeciwko swych pól.

Co tu z mocy Aktu w tej księdze dnia 4/16 Sierpnia 1866 roku zeznawszy o wpisaniu.

Wciągnięto stosownie do Decyzji Zwierzchności Hipotecznej z dnia 29 Sierpnia / 13 Września 1866 roku.

Nr.6

Wszystkie dwieście dwie osady Miasta Kryłowa, licząc je podług drugiej rubryki w Tabeli Likwidacyjnej tegoż Miasta na dniu 21 Października / 2 Listopada 1868 roku przez Kommisyę Centralną do spraw włościańskich przy Komitecie Urządzającym zatwierdzonej, wymienione  mają  prawo  pasać  swe  bydło  na  dworskich  ugorach

i łąkach po skoszeniu siana, tudzież na dworskich wygonach z mocy Aktu w księdze umów dnia 11/23 Marca 1869 r. i w dniu następnym zeznanego wpisano.”

Nie wiemy dlaczego, ale w 1872 roku nastąpiło częściowe wykreślenie służebności. W hipotece Dóbr Kryłów czytamy:

„Służebności leśne i pastwisk….na rzecz włościan wsi Prygoryle i Nowosady zapisane z mocy dodatków uczynionych na tabellach likwidacyjnych  tychże wsi przez Gubernialny Zarząd do spraw włościańskich w Lublinie 21 Lipca 1872 r. wykreślono…”

Rok później włościanie Prehoryłego i Nowasad uzyskują nowe prawa o których mowa w hipotece pod kolejnym numerem :

„Nr.7

Włościanie wsi Prygoryle i Nowosady mają prawo otrzymać z dworskiego lasu materyały na reperacyę i odnowienie mostów na drogach w granicach ich gruntów znajdujących się, w miarę potrzeby.

……… na dniu 27 Października / 8 Listopada 1873 r. zeznanego zapisano.”

Prawo łowienia ryb zapisane na rzecz włościan wsi Nowosady zostało wykreślone przez Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie w marcu 1929 roku. Była to końcowa faza parcelacji Dóbr Kryłów, a co za tym idzie służebności dworu wobec włościan z  opisanych miejscowości traciły swoją moc.

                                                                                                                                                                                                                                                                                              Opracował: Henryk Żurawski