Robert Chróściewicz z rodziną, lata przedwojenne,
fot. ze zbiorów Eleonory Porębiak-Tymeckiej

W literaturze poświęconej dziejom Kryłowa i Hrubieszowa wspominane są osoby o nazwisku Chróściewicz. Są to pojedyncze wzmianki, świadczące o obecności osób w miasteczku na przestrzeni stuleci, o ich wkładzie w kształtowanie krajobrazu społeczno-kulturowego miejsca.

Chróściewicze występują na kartach opracowania dziejów majątku Kryłów w XIX i na początku XX wieku. Dowiadujemy się z lektury, że pierwszy z rodu otrzymał działkę z Kryłowie od ówczesnej właścicielki majątku^¹. W kolejnym, źródłowym opracowaniu dotyczącym reformatów w Kryłowie, Chróściewicz widnieje jako nadzorca rachunków prowadzonych podczas budowy klasztoru tego zgromadzenia w miasteczku^². Z artykułów dotyczących pobytu w XX-leciu międzywojennym w Kryłowie rodzeństwa malarzy – wychowanków szkół artystycznych w kraju i za granicą Krystyny i Michała Bakków dowiedzieć się można, że na nauki do nich przychodził uczeń o nazwisku Chróściewicz^³. O uczniu noszącym to nazwisko – malarzu widnieje wzmianka we wspomnieniach Wiktora Zina, dotyczących zakładu malarskiego w Hrubieszowie, prowadzonego przez jego dziadka Szymona^⁴.

Zapisy w literaturze oraz odnalezione dokumenty źródłowe zmotywowały mnie do podjęcia opracowania tematu dziejów rodu^⁵.

Wedle herbarza, rodzina Chróściewiczów należała do średniozamożnej szlachty. Zanim pod koniec XVIII wieku przybyli w okolice Kryłowa, mieszkali w Horodyszczach którą to miejscowość posiadali na własność^⁶. Obecnie są trzy miejscowości o nazwie Horodyszcze w Polsce. Wszystkie w województwie lubelskim, oraz kilkanaście na Ukrainie i w Białorusi. Nie wiadomo które Horodyszcze miał na myśli autor herbarza, niemniej można ustalić, że Chróściewicze pochodzą ze wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej.

Nestorem rodu Chróściewiczów był Jan. Urodził się w 2. połowie XVII wieku. Posiadał tytuł szlachecki i pełnił funkcje urzędnicze na niższym szczeblu ziemskim. W 1710 roku jest wymieniany jako towarzysz pancerny, a w 1719 roku jako wojski sieradzki, czyli odpowiedzialny za porządek w powiecie podczas wyprawy wojennej – w tym przypadku w powiecie sieradzkim. Posiadał na własność wieś Horodyszcze^⁷.

W 1754 roku właścicielem Kryłowa został stolnik płocki Józef Jeżewski. Jako, że nabycie miasteczka w całości wiązało się z wieloma staraniami, a nawet procesami sądowymi, po objęciu dóbr we władanie, zobowiązał się ufundować tu klasztor reformatów. Zabiegi nowego właściciela powiodły się i w 1757 roku do Kryłowa zostali sprowadzeni pierwsi zakonnicy. Tymczasowo zamieszkali we dworze darczyńcy^⁸. Gdy w 1756 roku Józef Jeżewski zmarł, kontynuacji fundacji podjął się wspierający już od pewnego czasu owe zgromadzenie w Chełmie i Kryłowie chorąży chełmski Andrzej Sługocki. W 1771 roku zaprosił do swej siedziby w Hańsku znanego z projektów klasztorów reformatów architekta Jana Columbaniego. Wprawdzie architekt przyjął propozycję Sługockiego, ale z powodu odległości Kryłowa od złóż materiałów potrzebnych do budowy siedziby zakonników: kamieniołomów, złóż wapna, cegielni, zdecydował się jedynie wymierzyć plac pod budowę zespołu klasztorno-kościelnego. Plan przeniósł ze zgromadzenia w Rawie Ruskiej, którego to architektem był Paweł Fontana^⁹. Przyszłą rezydencją miał kierować ojciec Herkulan Gierzyński^¹⁰.

Na osobę, która reprezentowała interesy reformatów w Kryłowie zakonnicy wybrali Michała Chróściewicza (sic!)^¹¹. Substytut – pełnomocnik klasztoru reformatów w Kryłowie – bo tak jest nazywany w dokumentach, występuje w księgach wydatków za 1771 rok. Zakres obowiązków Chróściewicza, jako pełnomocnika klasztoru, musiał być duży, ponieważ kwota jaką otrzymywał, w porównaniu z honorariami rzemieślników była o wiele większa^¹².

W lipcu 1771 roku otrzymał wypłatę od fundatora w kwocie tysiąca złotych, we wrześniu dziewięćset złotych^¹³.

Wiadomo też, że po kilku latach pobytu w miasteczku wstąpił do Trzeciego Zakonu św. Franciszka, czyli zrzeszenia ludzi świeckich, dążących do realizacji ideałów życia franciszkańskiego. Do zgromadzenia, w którego szeregach znaleźli się magnaci i szlachta okolic Kryłowa wstąpił 10 marca 1777 roku.^¹⁴

Ów Michał był synem Jana – właściciela wsi Horodyszcze. Przypuszczalnie w dobrach ojca się urodził. Z herbarza dowiadujemy się, że zanim przybył do Kryłowa, w 1756 roku pełnił funkcję chorążego pancernego^¹⁵. Nie wiadomo na czyje zaproszenie przybył do Kryłowa. Być może został polecony reformatom przez środowisko urzędników tych okolic Kryłowa. Zlecenie było na tyle korzystne, że zdecydował się tu osiąść i założyć rodzinę.

W 1797 roku wdowa po Józefie Jeżewskim, Katarzyna Jeżewska nadała Michałowi Chróściewiczowi ziemię w Kryłowie. Była to działka w atrakcyjnym miejscu: przy Murze Reformackiego Klasztoru […] względnie tegoż Klasztoru na Północ sytuowany, przy drodze od Klasztoru do Kosmowa idącey położony, na którym teraz Budownia Klasztorowi pozwolona stoi, Szerokości łokci pięćdziesiąt y sześć, a długości łokci sto sześć w sobie maiący ze wszystkimi pożytkami i użytkami jakie z tego Placu mieć można^¹⁶. Michał Chróściewicz zmarł przypuszczalnie przed 1807 rokiem, ponieważ w tym roku jako substytut klasztoru reformatów w Kryłowie jest wymieniany jego syn Tomasz (przejął obowiązki po ojcu, lub został wybrany na to stanowisko przez reformatów).

Syn Michała Tomasz Chróściewicz (1760-1834) – urzędnik i malarz w Kryłowie

Synem Michała Chróściewicza był Tomasz (1760-1834^¹⁷). Tak wynika z metryk parafii rzymskokatolickiej w Kryłowie. Informację tę potwierdzają zapisy w herbarzu, w którym czytamy, że Tomasz miał na drugie imię Sebastian. Urodził się około 1760 roku, był wyznania rzymskokatolickiego. Można go zatem utożsamić z Tomaszem Chróściewiczem, który po ojcu – Michale objął funkcję zastępcy nadzoru prac przy wznoszeniu klasztoru reformatów w Kryłowie. Jako substytut klasztoru reformatów w Kryłowie podpisał się w inwentarzu klasztornym z 20 stycznia 1807 roku^¹⁸. Zamieszkał tu w posesji na działce otrzymanej przez jego ojca od właścicielki Kryłowa. Co ciekawe, w pochodzących z początku XIX wieku metrykach parafii w Kryłowie jest nazywany malarzem. W Kryłowie przebywał co najmniej od około 1791 do 1834 roku, kiedy zmarł. Przed 1791 rokiem musiał poślubić Marię ze Staniszewskich, ponieważ wtedy urodziła im się w Kryłowie córka Marianna (1791-1851)^¹⁹. Wówczas był czynny w zawodzie malarza. Z metryk można dowiedzieć się jeszcze o dwóch synach Tomasza i Marianny Chróściewiczów. W 1812 roku urodził się Kacper^²⁰, a w 1813 roku Jakub^²¹.

Ponadto, z pokolenia Tomasza Chróściewicza pochodził urodzony około 1765 roku Jakub – również malarz^²². Nie ustalono jednak, czy był z nim spokrewniony, czy też mamy do czynienia ze zbieżnością nazwisk. W latach 20. XIX wieku mieszkał w domu nr 204 i był czynny jako malarz w Chełmie. Zmarł w 1825 roku w wieku 60 lat w tym mieście. Przypuszczalnie nie założył rodziny. Możliwe, że do miasta przybył w związku ze zleceniem, na co wskazuje brak w metryce zgonu jakichkolwiek informacji o jego rodzicach, rodzeństwie czy małżonce^²³.

W Kryłowie pozostali i założyli rodziny Marianna i Kacper. Jakub mieszkał do 1857 roku w Bobrownikach^²⁴, a następnie co najmniej od 1869 roku w Końskowoli^²⁵.

Syn Michała Tomasz Sebastian Chróściewicz (2. poł. XVIII w – przed poł. XIX w.) – urzędnik w Rzeplinie i Czumowie

Na przełomie XVIII i XIX wieku, gdy w Kryłowie mieszkał Tomasz Chrościewicz, w pobliskim Rzeplinie ekonomem/oficjalistą w majątku Jaśnie Wielmożnego Barona Rastawieckiego był jego równolatek Sebastian Chróściewicz stanu szlacheckiego^²⁶. Wiadomo o nim, że miał wykształcenie w kierunku rachunkowości. Przed 1799 rokiem wstąpił w związek małżeński w Kościele rzymskokatolickim z Teresą z Surzyckich. Około 1799 roku urodziła się Chróściewiczom córka Tekla, w 1800 roku syn Stanisław, w 1802 roku Marianna, a w 1804 roku Hipolit.

W 1819 roku rodzina mieszkała w Wasylowie, gdzie Sebastian był ekonomem, tę samą funkcję pełnił w 1823 roku w dobrach w Czumowie. Wówczas już małżonkowie mieszkali sami.

W 1817 roku w unickiej parafii w Dzierzążni ich córka Tekla wstąpiła w związek małżeński z Kajetanem Żelawskim. Marianna w 1819 roku w rzymskokatolickiej parafii w Nabrożu zawarła związek małżeński z Grzegorzem Tokarskim pisarzem w Sahryniu^²⁷. W 1830 roku zmarł ich 26-letni syn Hipolit – guwerner we dworze w Nabrożu. Nie założył rodziny^²⁸.

Z zapisów w herbarzu wynika, że Tomasz i Sebastian to jedna i ta sama osoba: mężczyzna o imionach Tomasz Sebastian o wykształceniu urzędniczym i ekonomicznym, który miał synów Antoniego wylegitymowanego w Cesarstwie 1841 roku, i zapisanego do ksiąg szlachty guberni wołyńskiej oraz Stanisława^²⁹.

Spośród dzieci Tomasza, Stanisław rozpoczyna gałąź kapłanów – o czym czytamy w herbarzu. Natomiast w źródłach widnieje informacja o Tomaszu malarzu, którym to zajęciem parał się także jego syn Kacper i kolejni z rodu.

Spośród dzieci talent po ojcu odziedziczył Kacper (1812-29 I 1884). Tak jak ojciec żył i był czynny zawodowo w Kryłowie. Nie wiadomo, czy kształcił się tylko przy ojcu, czy też pobierał nauki u jeszcze innego malarza. W 1835 roku, jako 23-letni mężczyzna jest już nazywany malarzem^³⁰. Wówczas to, w rzymskokatolickiej parafii pw. św. Barbary w Oszczowie wstąpił w związek małżeński z Eleonorą Mil^³¹ (ur. w Dołhobyczowie, 1820-1850), zamieszkałą w Podhajcach, córką Szymona Mila propinatora i dzierżawcy położonej ok. 30 km. od Kryłowa wsi Łykoszyn i Rozalii z Gozów^³². Ów ożenek, z córką ziemianina sugeruje, że i Chrościewicze reprezentowali majętniejszą grupę społeczną.

W 1837 roku Kacprowi i Eleonorze urodziła się w Kryłowie Paulina^³³, a w1841 roku Józefa (w 1870 r. poślubiła w Kryłowie Jana Kuca – młynarza w Choroszczycach; młodzi zamieszkali w sąsiednim Piasecznie)^³⁴. Gdy młodsze dziecko miało 9 lat Eleonora, w wieku 30 lat, zmarła^³⁵. 25-letni wdowiec, w ciągu roku wstąpił ponownie w związek małżeński. Poślubił Teklę z Kudanowiczów/Kudanewiczów (1828-4 XI 1880), córkę Stefana i Anny z Dąbrowskich Kudanowiczów. Ojciec Tekli był kuśnierzem w Kryłowie. Zajmował się obrabianiem skór futerkowych i wytwarzaniem z nich różnych części garderoby^³⁶. Małżonkom urodziły się dzieci: Marianna (1852-1852)^³⁷, Władysław (1853-1855)^³⁸, Józef (1855-?)^³⁹, Marianna Joanna (1859-?; w 1876 r. poślubiła w parafii w Kryłowie Jana Jakubowskiego zamieszkałego w Hrubieszowie mechanika ze Szlatyna^⁴⁰), bliźnięta Władysław (1860-?) i Stanisław (1860-1861)^⁴¹, Aleksandra Aniela (1862-?; w 1883 r. wstąpiła w związek małżeński z wdowcem Ludwikiem Zubrzyckim – stolarzem w Kryłowie^⁴²), Jan Paweł (1864-1874)^⁴³, Franciszek (1866-?, w 1905 r. wstąpił w Kryłowie w związek małżeński z Józefą Cyżewską^⁴⁴) i Stanisław (1869-1910)^⁴⁵.

Świadkami sakramentów chrztu dzieci Tomasza i Teofili Chrościewiczów byli przedstawiciele wyższych grup społecznych: ekonomowie, urzędnicy, rządcy dóbr (np. Dezyderiusz Czerwiński – ekonom w Kosmowie, Józef Exner – ogrodnik w Kryłowie). O ich świadomości społecznej świadczy też, popularne wśród światlejszych grup społecznych chrzczenie dzieci w asyście, czyli z udziałem dwóch par.

Na cmentarzu parafialnym w Kryłowie zachował się fragment kamiennego nagrobka Kacpra i Tekli (baza i cokół). Jest to poprzedzony uskokową bazą sześcienny cokół zwieńczony gzymsem uskokowym. Do frontowej ściany cokołu jest przymocowana przypuszczalnie późniejsza żeliwna (?) płyta z inskrypcją informującą o pochowanych w jednej mogile Kacprze i Tekli Chróściewiczach^⁴⁶. Kamienny nagrobek świadczy o możliwościach finansowych jego fundatorów – dzieci.

Synem Kacpra i Tekli był Józef (1855-po 1914 r.). Mieszkał wraz z rodziną: żoną Karoliną z Drajkowskich (Zdrojewskich?, 1862-1914), córką Łukasza i Teofili z Topczewskich^⁴⁷ oraz dziećmi (Edwardem 1883-?^⁴⁸, Emilią Lucyną 1886-?^⁴⁹, Edmundem 1891-?^⁵⁰, Eugeniuszem 1896-?^⁵¹, Julianem 1898-?^⁵², Sewerynem 1901-?^⁵³ i Robertem 1904-1989)^⁵⁴ w Kryłowie (w 1898 roku w Sahryniu)^⁵⁵. W wieku 28 lat, w roku 1883 jest wymieniany po raz pierwszy jako malarz^⁵⁶, której to profesji przyuczał się zapewne przy ojcu Kacprze.

Przypuszczalnie o tym malarzu – Józefie Chróściewiczu wspomina Wiktor Zin w swojej biograficznej książce. Wedle Zina, Chróściewicz pobierał nauki u dziadka Wiktora – Szymona w Hrubieszowie (chodzi tu o ostatnią ćwierć XIX w. i początek XX wieku). Autor wspomnień wymienił go obok Pawła Gajewskiego, nazwał sławnym artystą. Być może Józef, jako pierwszy z Chróściewiczów przeprowadził się z Kryłowa do Hrubieszowa^⁵⁷. Tę notkę można skojarzyć z informacją o wspólnej pracy Zina i Chróściewicza: Nieznany z imienia Chróściewicz w 1888 roku został zatrudniony przy pracach nad malowidłem do cerkwi św. Eliasza w Wojsławicach. Wraz z hrubieszowskim malarzem – Ziniem i Michałem Olichwierem pracował nad polichromią w centralnej części stropu. Przedstawienie nie zachowało się^⁵⁸. – Nie wykluczone, że chodzi tutaj o Józefa Chrościewicza i Szymona Zina – dziadka Wiktora^⁵⁹.

Zdolności artystyczne odziedziczyli po ojcu Józefie synowie Seweryn i Robert. Obydwaj byli aktywny zawodowo od 20-lecia międzywojennego.

Znany jest jeden obraz Seweryna. Jest to namalowany w technice oleju na płótnie krajobraz. Posiada sygnaturę S.Ch. i datę 1934. Jest własnością mieszkańca Kryłowa i w tej miejscowości się znajduje.

Obraz ma format leżącego prostokąta. Jest to swobodny, nieco tendencyjny krajobraz przedstawiający leśną scenę zimową: drzewa, krzewy, dom są pokryte śniegiem. Na pierwszym planie po lewej stronie widać bezlistne drzewa, w tle świerki. Pomiędzy nimi w oddali postać łownego. Pośrodku jest droga, wiodąca do widocznego w oddali drewnianego domu. Nad domem widnieje słońce. Na drodze stoją ukazane bokiem trzy psy łowne, nasłuchujące i ujadające w kierunku zwierzyny – dzika ukrytego między drzewami po prawej stronie, gdzie na pierwszym planie są namalowane pojedyncze drzewa i krzewy. Dalej widać namalowane w dużym skupisku, tworzące najbardziej ciemne miejsce rozmyte drzewa, sugerujące, że las wiedzie głęboko.

Obraz jest utrzymany w chłodnej tonacji. Śnieg, błękitne niebo, pełne słońce sugerują mroźną zimową pogodę ukazanego na obrazie dnia. W górnym lewym rogu obrazu są widoczne ślady po kuli^⁶⁰.

O Robercie Chróściewiczu wiadomo, że urodził się w Kryłowie. Jako dorosły człowiek zamieszkał w Kryłowie. Był czynny w zawodzie malarza w 20-leciu międzywojennym i po II wojnie światowej. Wiadomo, że przeprowadził konserwację malowideł kilku cerkwi w miejscowościach, które po korekcie wschodniej granicy Polski w 1951 roku, znalazły się na terytorium Związku Socjalistycznego Republik Radzieckich. Po II wojnie światowej brał też udział w wystawach, min. w Hrubieszowie, zorganizowanej prawdopodobnie w Domu Kultury. Wnuczka Eleonora wspomina też, że w latach 80. lub 90. Robert Chrósciewicz miał indywidualną wystawę malarstwa w Domu Kultury w Zamościu, w ramach prezentacji twórców malarstwa prymitywistycznego^⁶¹. W pamięci rodziny zachowało się wspomnienie Roberta, człowieka niezbyt wysokiego, dwukrotnie żonatego, malarza który samodzielnie wytwarzał farby. Pod koniec życia już nie malował. O jego pasji świadczyła zachowana w domu sztaluga i obrazy podarowane rodzinie, m.in. córce przebywającej obecnie za granicą i wnuczce Eleonorze zamieszkałej w Lublinie^⁶².

Są to wiejskie sceny rodzajowe, sceny z polowań z rozległym pejzażem w tle, detale fauny i flory

Jeden z obrazów ukazuje bynajmniej nie hrubieszowski krajobraz. Widzimy scenę na leśnej polanie, w górzystym terenie, w oddali widać wysokie wzniesienia. Na pierwszym planie są namalowani dwaj mężczyźni: jeden za skałą w przykucu dzierży w zawinięciu upolowaną zwierzynę, drugi z ukrycia celuje z broni do myśliwych w oddali. Jeden z nich strzela ukryty za drzewem, drugi – postrzelony upada. Górzysty krajobraz oraz stroje mężczyzn: kapelusze z piórkiem, szelki, spodnie sięgające kolan i wysokie skarpety sugerują, że obraz ukazuje scenkę z terenów Austrii/Niemiec.

Obraz posiada ciekawą kompozycję: pierwszy bardzo przybliżony plan po prawej stronie, i daleki plan drugi po stronie przeciwnej. Dodaje to ujęciu przestrzenności. Kolorystyka obrazu jest wyważona, urzeka szczegółowe potraktowanie roślinności, sugerujące dokładną znajomość przyrody z autopsji.

Inne obrazy ze zbiorów Eleonory to wiosenny widok na drewniany dom na wzgórzu z orającym pole po przeciwnej stronie, scena porwania kobiety (porywający na koniu, na tle łąk), portret Chrystusa w koronie cierniowej, ptactwo nad rzeką (na polanie porośniętej gdzieniegdzie brzózkami), polowanie zimą w lesie (zbliżenie na scenę: z lewej strony trzech myśliwych, z prawej niedźwiedź powalający myśliwego, atakowany przez trzy ujadające psy).

Talent artystyczny po Robercie odziedziczyła wnuczka Eleonora. Wprawdzie pracuje w zawodzie prawnika, ale hobbystycznie zajmuje się rysunkiem i malarstwem.

W dokumentach istnieje kilka nieścisłości na temat Jakuba – syna Kacpra i Marianny Chróściewiczów. W metryce zgonu zapisano, że urodził się w Kryłowie w 1815 roku, jako syn Kacpra i nieznanej z imienia Marty Chróściewiczów – chodzi tutaj oczywiście o Marię^⁶³. Przed 1857 rokiem poślubił w Bobrownikach Konstancję z Błażkowskich, i w tej miejscowości małżonkowie zamieszkali. Jakub pracował w Bobrownikach na stanowisku nauczyciela^⁶⁴. W 1860 roku zmarła jego pierwsza żona^⁶⁵. W 1869 roku poślubił Emilię z Borysików^⁶⁶. W tym też roku, jako 58-letni mężczyzna był czynny w zawodzie malarza i mieszkał wraz z drugą małżonką w okolicach Włoszczowej, gdzie urodziła im się córka Marianna Jadwiga^⁶⁷. W roku 1878 mieszkał z rodziną w Kazimierzu nad Wisłą i tutaj urodził się jemu syn Gabriel Mieczysław^⁶⁸. Być może na częste zmiany miejsca zamieszkania rodziny miały wpływ zlecenia na realizacje malarskie. Wiadomo, że podczas pobytu w Kazimierzu nad Wisłą Jakub Chróściewicz pracował przy konserwacji obrazów w farze. W 1878 roku zlecono mu odnowienie serii czterech wielkoformatowych XVIII-wiecznych obrazów z nawy głównej, przedstawiających sceny z życia Jezusa i Świętej Rodziny: Narodzenie, Pokłon Trzech Króli, Obrzezanie, Ofiarowanie w Świątyni (Jakub Chróściewicz pozostawił na obrazach sygnaturę). Jeszcze kilka lat temu obraz Tomasza (?) Chróściewicza z datą 1875, przedstawiający Przemienienie Pańskie znajdował się w ołtarzu bocznym w kazimierskiej farze,^⁶⁹. Po ostatniej konserwacji nie wrócił już na swoje miejsce.

Nie wykluczone, że znajdujący się w zbiorach Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce obraz „Bitwa pod Warką”, z 1880 roku, z sygnaturą J. Chróściewicz jest autorstwa Józefa lub Jakuba. W karcie zabytku można przeczytać, że obraz olejny przedstawiający scenę batalistyczną "Bitwa pod Warką" zakupiono w salonie Desy w Lublinie, co może utwierdzać w przekonaniu o autorze obrazu^⁷⁰. Jest malarską kopią rysunku Juliusza Kossaka o tej samej tematyce i został nabyty z racji sceny, którą obrazuje. Widzimy uproszczoną scenę o nieco monochromatycznej kolorystyce i rozmytym krajobrazie. Autor wyeksponował scenę konną pośrodku na pierwszym planie: dwóch walczących w uzbrojeniu na koniach. Postaci za nimi są namalowane już w sposób bardziej sumaryczny. Widzimy jedynie zarysy postaci i rząd polskich flag.

Przypuszczalnie na początku XX wieku Jakub Chróściewicz zamieszkał z żoną w Krasnobrodzie. Tutaj osiadły też jego dzieci: Marianna Jadwiga (zm. w wieku 16 lat w 1892 r.)^⁷¹ i Gabriel^⁷². Przed 1892 rokiem zmarła jego małżonka^⁷³. Jakub zmarł w Krasnobrodzie w 1892 roku^⁷⁴.

Przedstawicielem kolejnego pokolenia malarzy w rodzinie Chróściewiczów jest syn Jakuba – Gabriel. Jako już napisano, urodził się w 1878 roku w Kazimierzu nad Wisłą. Nie wiadomo, gdzie Gabriel kształcił się. Odnaleziono natomiast krótkie wzmianki sugerujące jego aktywność zawodową. Przypuszczalnie przed 1889 rokiem zamieszkał wraz z żoną Wandą Leokadią z Kimaczyńskich (1880-?) w Krasnobrodzie. W 1903 roku urodził im się tutaj syn Tadeusz Nikander^⁷⁵ (zm. w 1911 r.), a w 1913 roku Lucyna Maria^⁷⁶. W tym czasie musiał być już majętniejszy, ponieważ był właścicielem dwóch dużych domów w pobliskim Krasnobrodzie. Wynajmowane na sezon turystyczny, stanowiły one dla niego dodatkowe źródło dochodu.

Gabriel Chróściewicz, syn Jakuba jest prawdopodobnie tożsamy z pozłotnikiem i sztukatorem o tym imieniu nazwisku, który w 1912 roku został zatrudniony do prac konserwatorskich przy kaplicy w katedrze w Lublinie. Prace przeprowadzał wraz z Józefem Smolińskim (1865–1927) lubelskim malarzem, badaczem sztuki, kolekcjonerem oraz pracownikami Przedsiębiorstwa Kopalń i Marmurów Kieleckich^⁷⁷. Wiadomo, że w 20-leciu międzywojennym mieszkał przez pewien czas w Zamościu przy ul. Lwowskiej 18 (obecnie Partyzantów). Być może tymczasowe zamieszkanie w tym mieście było związane ze zleceniem^⁷⁸. Nie wiadomo gdzie i kiedy zmarł.

Na początku XX wieku w Hrubieszowie mieszkały dwie rodziny Chróściewiczów. Byli to czynni w zawodzie malarza synowie Kacpra i Tekli: Stanisław (1868-?) i Franciszek (1866-1910).

Starszy z braci, Franciszek w 1905 roku wstąpił w parafii w Kryłowie w związek małżeński z Józefą Cyżewską^⁷⁹). Gdy w 1907 roku małżonka zmarła^⁸⁰, po roku wstąpił w parafii w Hrubieszowie w związek małżeński z wdową Marią Tychmańską I voto Wysocką^⁸¹. W 1909 urodził im się ochrzczony w parafii w Hrubieszowie Tadeusz Juliusz (zm. w 1993 r. w Biłgoraju)^⁸². Franciszek Chróściewicz zmarł w Hrubieszowie w 1910 roku^⁸³.

Stanisław Chróściewicz poślubił w 1905 roku w Hrubieszowie Stanisławę z Mackiewiczów^⁸⁴. W tym samym roku urodziły im się bliźnięta, synowie Wacław i Władysław. Obydwaj zmarli w 1906 roku^⁸⁵. W tym też roku małżeństwu urodziła się córka Jadwiga Maria^⁸⁶.

Do najmłodszego pokolenia rodziny o tak długich tradycjach malarskich należy Jerzy Chruściewicz). Jerzy Chruściewicz urodził się w roku 1924 w Kryłowie. Podstawowe wykształcenie zdobył w Hrubieszowie. Mieszkał w miasteczku co najmniej od 1941 roku, w mieszkaniu (na stancji?) przy ulicy Szewskiej 1. Jako zamieszkały pod tym adresem jest wymieniany także dwa lata później^⁸⁷. Po ukończeniu edukacji podstawowej wyjechał do Torunia i rozpoczął studia plastyczne na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Uwieńczył je dyplomem. Ukończył też Studium Teatralne i Choreograficzne w Gdańsku. Po zakończeniu edukacji podjął się pracy nauczyciela. Ponadto, od 1947 roku prowadził zajęcia plastyczne, opiekował się zespołami teatralnymi i tanecznymi do których należała młodzież szkół podstawowych, średnich, studenci oraz dorośli. Od roku 1968 był instruktorem metodycznym, następnie wizytatorem wychowania plastycznego w powiecie kołobrzeskim. Uprawiał działalność twórczą w zakresie scenografii, rysunku, grafiki i malarstwa. Brał udział w plenerach i wystawach zbiorowych Związku Nauczycielstwa Polskiego. Należał do Polskiego Stowarzyszenia Edukacji Plastycznej. Był założycielem, reżyserem i scenografem Teatrzyku Lalki i Aktora "PINOKIO", w Kołobrzegu który, działał 15 lat. Zmarł w 1992 roku^⁸⁸.

W 2002 roku w Galerii Sztuki Współczesnej w Kołobrzegu odbyła się wystawa pięciu autorów tworzących w Kołobrzegu. Jednym z twórców, którego obrazy zaprezentowano był Jerzy Chruściewicz^⁸⁹.

W tym miejscu warto też wspomnieć o wystawionym w 2012 roku na aukcję dzieł sztuki przez sklep Stary Kufer w Krakowie obrazie „Martwa natura z jabłkami”, autorstwa J. Chruściewicza.^⁹⁰ Obraz został zakwalifikowany do przedziału czasowego 1945-2000, co sugeruje, że jego autorem może być, zmarły w 1992 roku Jerzy.

Do pewnego zwyczaju w ubiegłych stuleciach należało przejmowanie zawodów z ojca na jego potomka, bądź potomków. Taką sytuację obserwujemy wśród rodu Chróściewiczów z Kryłowa. W każdym z pięciu pokoleń, począwszy od XVIII stulecia, do XX wieku syn kształcił się na malarza prawdopodobnie w domu, pobierając pierwsze nauki przy ojcu. Wprawdzie o pierwszym reprezentującym rodzinę w Kryłowie, wiadomo, że wykonywał inny niż artystyczny zawód – był zatrudniony podczas budowy klasztoru reformatów, jako pełnomocnik administracji tego zgromadzenia – ale o Tomaszu wiadomo już, że oprócz tej funkcji był również malarzem.

Pierwszy przybył do Kryłowa i tutaj osiadł Michał Chróściewicz. Wpływa na tę decyzję musiała mieć stabilizacja finansowa, którą dawało zatrudnienie przy doglądaniu budowy klasztoru reformatów w miasteczku. Wprawdzie budowę klasztoru rozpoczęto w 1771 roku, ale prace przy tym obiekcie trwały jeszcze na początku XIX wieku^⁹¹. Decyzją władz austriackich w 1808 roku klasztor został rozwiązany.^⁹²

W inwentarzu z tego roku czytamy, że w kościele były obrazy różnych świętych większe i mniejsze^⁹³. Niestety nic więcej nie można powiedzieć na temat tych wizerunków. Kto je wykonał i co przedstawiały? Po zamknięciu klasztoru, niewielka część jego wyposażenia trafiła do kościoła parafialnego w Kryłowie. O jakości obrazów świadczy jeden z nich przeniesiony z klasztoru. Jest to obraz św. Jana Nepomucena z drugiej połowy XVIII wieku. Nie wykluczone, że przy tych obrazach pracowali Chróściewicze. Czynny był wtedy przedstawiciel trzeciego pokolenia malarzy – Kacper.

W 1852 roku rozpoczęto budowę kościoła w Kryłowie, będącego fundacją właścicielki miasteczka Anieli z Rzewuskich Chrząnowskiej.^⁹⁴ Można sądzić, że kolejni z rodu Chróściewiczów – malarze mogli otrzymać pewne zamówienia na obrazy do wznoszonej świątyni. Pod koniec XIX i na początku XX stulecia w zawodzie malarza byli czynni synowie Kacpra: Józef, Jakub, Stanisław i Franciszek. W XX wieku działali synowie Józefa (Seweryn, Robert) i Jakuba (Gabriel).

Zaskakujące jest, że mając udokumentowaną wiedzę o twórcach, dysponujemy szczątkowymi informacjami o ich realizacjach. Zapotrzebowanie na ich prace mogło być większe w Hrubieszowie, dlatego kolejni z rodu sprowadzili się i dokształcali tutaj, m.in. u Szymona Zinia^⁹⁵. Być może na przełomie XIX i XX wieku znajdowali zatrudnienie, jak część malarzy z tych terenów (wspomniany Szymon Ziń, Jan Padkowski, Artur Biliński)^⁹⁶, przy zdobieniu wnętrz cerkwi, zamienianych z unickich na prawosławne. Prace te obejmowały szeroko rozumiane malarstwo, w tym złocenia wyposażenia. Parafie zamawiały też kopie ikon. Na początku XX wieku, zlecenia mogły też płynąć z parafii rzymskokatolickich, które po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zamawiały feretrony z polskimi świętymi, niewielkie obrazy olejne. Nie wykluczone, że znajdowali zapotrzebowanie na popularne w 2. połowie XIX i na początku XX wieku sceny historyczne. – Tego typu obrazy sprzedawał wspomniany Szymon Zin, i zapewne jego uczniowie.

Wiadomo, że aktywny zawodowo w XX-leciu międzywojennym jeden z malarzy Chróściewiczów przyuczał się zawodu u Kazimiery Bakki – absolwentki Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, zamieszkałej tutaj wraz z mężem Władysławem Szubertem zarządcą kryłowskiego majątku od 1922 roku^⁹⁷.

W kierunku ustalenia dorobku artystycznego powinny zmierzać dalsze badania nad rodziną nieznanych dotychczas w literaturze naukowej i regionalnej malarzy Chróściewiczów, którzy zyskali ponadlokalne uznanie. \

Ich potomkowie, zamieszkali w Kryłowie (mieszkają w domu wzniesionym na działce, którą pod koniec XVIII wieku otrzymał Michał Chróściewicz), Zamościu, Hrubieszowie i Lublinie również przejawiają uzdolnienia artystyczne.

Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Kryłowie, Metryki małżeństw, 1852 r., akt 4, podpis Kacpra Chróśćiewicza

Kryłów, cmentarz parafialny, nagrobek Kacpra i Tekli Chróściewiczów, fot. H. Żurawski, 2009 r.

J. Chróściewicz, kopia obrazu Juliusza Kossaka „Bitwa pod Warką”, zbiory Muzeum im. K. Pułaskiego w Warce.

S. (Seweryn?) Ch. (Chróściewicz?), „Polowanie”, 1934 r., zbiory prywatne, fot. H. Żurawski, 2009 r.

Zbiory biblioteki cyfrowej Polona, Ogłoszenie Gabriela Chróściewicza o wynajmie na sezon letni dwóch domów w Krasnobrodzie, Drukarnia Szpera w Zamościu.

Robert Chróściewicz, „Polowanie – ucieczka”, po II wojnie światowej ?, zbory Eleonory Porębiak-Tymeckiej, fot. Eleonora Porębiak-Tymecka

Robert Chróściewicz, „Przepiórka”, po II wojnie światowej ?, zbory Eleonory Porębiak-Tymeckiej, fot. Eleonora Porębiak-Tymecka

Robert Chróściewicz, „Chrystus w koronie cierniowej”, po II wojnie światowej ?, zbory Eleonory Porębiak-Tymeckiej, fot. Eleonora Porębiak-Tymecka

1 H. Żurawski, Dobra Kryłów w XIX i XX wieku, Kryłów 2014, s. 24-25.

2 M. Kołcon, H. Żurawski, Historia klasztoru OO. Reformatów w Kryłowie, Kryłów 2017, s. 114.

3 A. Szykuła-Żygawska, Zaginiona twórczość rodzeństwa Bakków, „Cenne/bezcenne utracone”, Nr 1-4 (74-77) 2013, s. 68-69; taż, Tropem rodzeństwa Bakków, „Cenne Bezcenne/Utracone”, nr 1-2, 2015, s. 57-60.

4 W. Zin, Półgłosem i ciszą, T. 1, Warszawa 1998, s. 34.

5 Dziękuję Panu Henrykowi Żurawskiemu - regionaliście zafascynowanym swoją Małą Ojczyzną – Kryłowem, za zainteresowanie tematem malarzy Chrościewiczów.

6 S. Uruski, Rodzina, herbarz szlachty polskiej, T. 2, Warszawa 1905, s. 262. Obecnie są trzy miejscowości o nazwie Horodyszcze w Polsce. Wszystkie w województwie lubelskim, oraz kilkanaście na Ukrainie i w Białorusi. Nie wiadomo które Horodyszcze miał na myśli autor herbarza, niemniej można ustalić, że Chrościewicze pochodzą ze wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej.

8 M. Kołcon, H. Żurawski, dz. cyt., s. 21.

11 W XIX-wiecznych dokumentach, szczególnie metrykach, nazwisko jest pisane zamiennie: Chrościewicz, Chróściewicz, Chruściewicz, Hrościewicz. Bywa, że różna jest pisownia nazwiska tej samej osoby. Nazwisko najstarszego z rodu pisane jest Chróściewicz, kolejni określani się jako Chrościewicz, a ostatni z rodu nosił nazwisko Chruściewicz. – Taką też formę dla osób przyjęto.

12 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej APL), Archiwum Leszczyńskich, sygn. 86, Wydatki różne na budowę klasztoru. Rejestr rozliczeń kwot pobieranych od Józefa Benedykta Leszczyńskiego przez substytuta (pełnomocnika) klasztoru, 1771 r., por. M. Kołcon, H. Żurawski, Historia klasztoru OO. Reformatów …, s. 114.

16 APL, Akta miasta Kryłowa, cz. I, Akt nadania działki Michałowi Chróściewiczowi przez generałową Józefę Jeżewską, 1797 r., brak paginacji. Por. H. Żurawski, Dobra Kryłów w XIX i XX wieku, Kryłów 2014, s. 24-25.

17 APL, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Kryłowie (dalej ASCK), Metryki zgonów, 1934 r., akt 19.

18 Archiwum Franciszkanów – Reformatów w Krakowie, Inwentarz kościoła i klasztoru OO. Reformatów w Kryłowie z 20 stycznia 1807 r., brak paginacji.

19 APL, ASCK, Metryki zgonów, 1851 r., akt 60.

20 Data urodzenia i zgonu w oparciu o inskrypcję na nagrobku Kacpra i Tekli z Kudanowiczów Chrościewiczów na cmentarzu parafialnym w Kryłowie.

21 APL, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Końskowoli (dalej cyt. ASCKw), Metryki małżeństw, 1869 r., akt 30.

22 APL, Parafia rzym.-kat. w Chełmie, Księga zgonów, 1825 r., akt 82.

24 APL, Duplikat akt urodzonych, zaślubionych i zmarłych parafii Bobrowniki, Metryki urodzonych, 1857 r., akt 47.

25 APL, ASCKw, Metryki małżeństw,1869 r., akt 30.

26 APL, Akta stanu cywilnego Parafii rzymskokatolickiej w Tyszowcach, 1823 r., Metryki ślubów, akt 84.

27 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej APL), Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Nabrożu (dalej ASCN), 1819 r., Metryki ślubów, akt 22.

28 APL, ASCN, 1830 r., Metryki zgonów, akt 34.

30 APL, Księga urodzeń, małżeństw i zgonów parafii rzymskokatolickiej w Oszczowie, 1835 r., Metryki małżeństw, akt 9.

32 APL, ASCK, Metryki zgonów, 1850 r., akt 26.

33 APL, ASCK, Metryki urodzeń, 1937 r., akt 3.

34 APL, ASCK, Metryki małżeństw, 1870 r., akt 7.

35 APL, ASCK, Metryki małżeństw, 1852 r., akt 4.

36 APZ, ASCK, Metryki zgonów, 1880 r., akt 51.

37 APL, ASCK, Metryki urodzeń, 1852 r., akt 5.

38 APL, ASCK, Metryki urodzeń, 1853 r., akt 23; APL, ASCK, Metryki zgonów, 1855 r., akt 93.

39 APL, ASCK, Metryki urodzeń, 1855 r., akt 8.

40 Archiwum Państwowe w Zamościu (dalej APZ), ASCK, 1876 r., Metryki małżeństw, akt 4.

41 APL, ASCK, Metryki urodzeń, 1864 r., akty 40 i 41.

43 APL, ASCK, Metryki urodzeń, 1864 r., akt 37.

44 APZ, ASCK, 1905 r., Metryki małżeństw, akt 19.

45 APL, ASCK, Metryki urodzeń, 1869 r., akt 15.

46 Por. H. Żurawski, Cmentarze Kryłowa i okolic, Kryłów 2012, s. 48.

47 APZ, ASCK, 1914 r., Metryki zgonów, akt 37.

48 APZ, ASCK, 1883 r., Metryki urodzeń, akt 20.

49 APZ, ASCK, 1886 r., Metryki urodzeń, akt 52.

50 APZ, ASCK, 1891 r., Metryki urodzeń, akt 39.

51 APZ, ASCK, 1896 r., Metryki urodzeń, akt 19.

52 APZ, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Tyszowcach, 1898 r., Metryki urodzeń, akt 156.

53 APZ, ASCK, 1901 r., Metryki urodzeń, akt 78.

54 APZ, ASCK, 1904 r., Metryki urodzeń, akt 64.

55 APZ, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Tyszowcach, 1898 r., Metryki urodzeń, akt 156.

56 APZ, ASCK, 1883 r., Metryki urodzeń, akt 20.

59 Por. J. Panasiewicz, Protoplasta malarskiego rodu z Bohorodycy, Szymon Ziń – droga do kariery (cz. 1), „Zamojski Kwartalnik Kulturalny” nr 1, 2014, s. 72-73.

60 Według właściciela obrazu, zniszczyli go stacjonujący w jego domu w czasie II wojny światowej Niemcy. Jeden z żołnierzy chciał trafić z broni w namalowanego na obrazie po prawej stronie dzika. Za przekazanie tej informacji dziękuję Henrykowi Żurawskiemu.

61 Nie udało się znaleźć potwierdzenia tej informacji w dokumentach Domu Kultury w Zamościu.

62 Informacje na podstawie rozmowy z Barbarą Chróściewicz – synową Roberta, zamieszkałą w Hrubieszowie.

63 APZ, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Krasnobrodzie (dalej ASCKr), 1892 r., Metryki zgonów, akt 155.

64 APL, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Bobrownikach, 1857 r., Metryki urodzeń, akty 25 i 47.

65 APL, ASCKw, 1869 r., Metryki ślubów, akt 30.

67 APZ, ASCKr, 1889 r., Metryki zgonów, akt 142.

68 APL, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Kazimierzu nad Wisłą, 1878 r., Metryki urodzeń, akt 56.

69 Fara w Kazimierzu gdzieś o Hrościewiczu

70 Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce, archiwum muzeum, rachunek nr 53/77 z 20 września 1977 roku. Dnia 24 września 1977 r. obraz został wpisany do księgi inwentarzowej muzealiów Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce pod numerem: W 826. Obraz ma wymiary 56 cm x 71 cm. Od 2015 r. jest prezentowany w muzeum na ekspozycji stałej „Warka - miasto dotknięte historią".

71 APZ, ASCKr, 1889 r., Metryki zgonów, akt 142.

72 APZ, ASCKr, 1913 r., Metryki urodzeń, akt 202.

73 APZ, ASCKr, 1892 r., Metryki zgonów, akt 155.

75 APZ, ASCKr, 1911 r., Metryki zgonów, akt 303.

76 APZ, ASCKr, 1913 r., Metryki urodzeń, akt 202.

77 Z. Wojtasik, Sztukaterie kaplicy Olelkowiczów-Słuckich w katedrze lubelskiej, [w:] Studia nad sztuką renesansu i baroku, t. 1, red. A. Maśliński, Lublin 1989, s. 207.

79 APZ, ASCK, 1905 r., metryki ślubów, akt 19.

80 APZ, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Hrubieszowie (dalej ASCH), akt 194. 1906.

81 APZ, ASCH, 1908 r., Metryki małżeństw, akt 19.

82 APZ, ASCH, 1909 r., Metryki urodzeń, akt 144.

83 APZ, ASCH, 1910 r., Metryki zgonów, akt 26.

84 APZ, ASCH, 1905 r., Metryki ślubów, akt 19.

85 APZ, ASCH, 1906 r., Metryki zgonów, akty 120 i 129.

86 APZ, ASCH, 1906 r., Metryki urodzeń, akt 194.

87 Izba muzealna w Czumowie, Spis mieszkańców Hrubieszowa za 1943 rok.

92 M. Kołcon, H. Żurawski, Historia klasztoru OO. Reformatów…, s. 31.

96 J. Panasiewicz, Protoplasta malarskiego rodu z Bohorodycy, Szymon Ziń…, s. 74 i 79.

97 A. Szykuła-Żygawska, Zaginiona twórczość rodzeństwa Bakków, dz. cyt., s. 68-69; taż, Tropem rodzeństwa Bakków, dz. cyt., s. 57-60.

17 APL, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Kryłowie (dalej ASCK), Metryki zgonów, 1934 r., akt 19.

42 APZ, ASCK, 1883 r., Metryki małżeństw, akt 5.

57 W. Zin, dz. cyt., s. 34.

88 http://gsw.kolobrzeg.pl/gsw/grupa_kolobrzeg/in_memoriam/chrusciewicz.htm [dostęp 10 X 2018 r.], „Ruch Teatralny” T. 5, nr 1-3, s. 50.