Unia Brzeska.

Podział świata starożytnego na Wschód i Zachód, dokonany w IV wieku, dotyczył nie tylko podziału politycznego, ale i kulturowego. W dziedzinie religii różnice zaczęły być widoczne od przełomu IV i V wieku, kiedy zaczęła kształtować się liturgia bizantyńska. Rozdział jaki nastąpił w Kościele w 1054 roku ostatecznie przypieczętował i pogłębił różnice. Początkowo nie objął on całego Kościoła, ale na przełomie XII i XIII wieku można już mówić o jego całkowitym podziale¹. Ten rozłam nie wpłyną na zmianę sytuacji Kościoła na ziemiach ruskich, gdzie w całości opowiedziano się za patriarchą konstantynopolitańskim, nie wpłynął także na stosunki polsko-ruskie². W tym czasie kraje te były raczej zaabsorbowane sytuacją związaną z Turkami i Tatarami.

Rozszerzanie w średniowieczu chrześcijaństwa w Europie na kraje słowiańskie sytuowało ochrzczone ludy w kręgu kultury wschodniej lub zachodniej. W ciągu wieków podejmowano różne próby ponownego połączenia obu Kościołów, m.in. unia w Lyonie w 1274, we Florencji w 1439³. Jednak najtrwalszą okazała się unia brzeska z 1596 roku.

Ostatecznie do podpisania unii doszło pod koniec 1595 roku w Rzymie, a

6. października 1596 w Brześciu, na uroczystym soborze, metropolita kijowsko-halicki Mychajło Rahoza ogłosił akt unii. Został on podpisany przez, obok metropolity, biskupów: chełmskiego, łuckiego, pińskiego, połockiego i włodzimierskiego. Akt nie został podpisany przez biskupów diecezji przemyskiej i lwowskiej, którzy uczynili to kolejno w 1691 i 1700 roku.

Według postanowień unii prawosławni uznawali prymat papieża i katolickie dogmaty, natomiast zachowali układ liturgii w język starocerkiewno-słowiańskim, komunię pod dwiema postaciami, kalendarz juliański oraz własną hierarchię oraz prawo kanoniczne. Unia w założeniu miała zrównać w prawach duchownych unickich oraz łacińskich.

Akt unii brzeskiej podzielił Kościół Wschodni na ziemiach Korony na unicki i dezunicki, czyli prawosławny. Podłożem podziałów w większości nie były sprawy dogmatyczne lecz zespół czynników i aspiracji kulturowo-narodowościowo-politycznych⁴.

Unia ostatecznie ugruntowała się na przełomie XVII/XVIII wieku kiedy przystąpiły do niej diecezje lwowska i przemyska. Do chwili obecnej przetrwała w ciągłości tylko w diecezji przemyskiej, gdyż ta w prawie w całości znalazła się pod panowaniem państwa austriackiego, gdzie zapewniona swoboda pozwalała na trwanie i rozwój. Na ziemiach, które znalazły się pod panowaniem Rosji unia została zlikwidowana. Ostateczne zlikwidowanie nastąpiło w 1839 w Połocku⁵. Przetrwała na Chełmszczyźnie i Podlasiu, właściwie rozprawa z unitami w diecezji chełmskiej rozpoczęła się po powstaniu styczniowym. Nawracanie unitów często miało charakter nacisku , w którym uczestniczyło wojsko. Uroczyste i definitywne „zjednoczenie” unitów z prawosławiem nastąpiło w początkach 1875 roku⁶.