Spis treści

Wstęp

Południowo – wschodnia część województwa lubelskiego, dawne województwo zamojskie, a za czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów zachodnia część województwa lwowskiego, rejon dawniej i dziś nazywany Zamojszczyzną, obejmujący teren powiatów biłgorajskiego, hrubieszowskiego, tomaszowskiego i zamojskiego. Bogate dzieje tego terenu, a także przepiękna przyroda nie pozwalają o tym miejscu zapomnieć i nie chcieć do niego powracać. Bogactwo i różnorodność zabytków jakie można tu odnaleźć jest ogromna. Są to głównie świątynie, zarówno murowane jak i drewniane oraz obiekty mniejsze, jak np. urokliwe przydrożne figury. Zachowało się również wiele domów szlacheckich, choć niestety znaczna ich część w ruinie.

Niewątpliwie perłami Zamojszczyzny są świątynie drewniane, w tym liczne cerkwie, którym udało się przetrwać burzliwe czasy. Przedmiotem niniejszego opracowania będą cztery byłe świątynie greckokatolickie znajdujące się w pasie przygranicznym, na terenie powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego. Świątynie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina reprezentują typ cerkwi trójkopułowej. Wszystkie zostały wzniesione w 2. poł. XIX w. Czas ten jest zarówno schyłkiem jak i ukoronowaniem drewnianego budownictwa cerkiewnego.

Omawiane świątynie założone są na planie trójdzielnym, kryte trzema kopułami, co stanowi ich główną cechę rozpoznawczą. Prezentują one jeden z dwóch głównych typów kopuł drewnianych, które szerzej omówione są w rozdziale 3.4. Celem analizy cech brył i planów będzie wskazanie typowych dla tych świątyń rozwiązań. Prezentacja czterech cerkwi będzie stanowiła przyczynek do dalszych badań nad kopułowymi cerkwiami drewnianymi z obszaru Polski. Zostaną również zasygnalizowane problemy badawcze, które warte są odrębnego opracowania jak choćby sprawa ikonostasów, czy polichromii.

Zasięg terytorialny jaki obejmuje niniejsza praca jest okrojony w sposób wydawałoby się nielogiczny, jest jednak wymuszony zmianami, jakie miały miejsce na przestrzeni dziejów tego regionu. Świątynie stanowiące temat opracowania znajdują się w granicach dawnych parafii, które przed rozbiorami wchodziły w skład greckokatolickiej diecezji chełmskiej. Po pierwszym rozbiorze uregulowano granice administracji kościelnej i parafie te znalazły się pod jurysdykcją archidiecezji przemyskiej.

W tytule pracy tylko w przybliżeniu określony jest obszar na jakim znajdują się omawiane zabytki. Jest to wymuszone niemożliwością powołania się na historyczne granice administracji kościelnej czy państwowej ze względu na zmiany zachodzące w ciągu XVIII-XX w. Część tych terenów obecnie należy do Ukrainy. Omawiane zabytki znajdują się na „skrzyżowaniu” granic historycznych i współczesnych, dlatego najbardziej właściwym dla niniejszej pracy jest operowanie współczesnym podziałem administracji państwowej. Określenie omawianego terytorium stanowi jedną z trudności jakie pojawiły się przy tworzeniu niniejszej pracy.

Przy opracowaniu wywodu przyjęto koncepcję podziału na rozdziały, z których trzy pierwsze będą wprowadzeniem do tematyki architektury cerkiewnej w Polsce. Zarys historii Kościoła Greckokatolickiego oraz tło architektoniczne dla omawianych zabytków będą stanowiły podstawę do dalszych rozważań. W kolejnych rozdziałach zaprezentowane i zanalizowane zostaną cerkwie, a ich dokładne opisy zamieszczone zostaną w Katalogu. Badania prowadzone na potrzeby niniejszej pracy polegać będą na ogólnej analizie każdej ze świątyń. Porównanie cech i form brył oraz układu przestrzennego pozwoli na wyodrębnienie podobieństw i różnic w omawianej grupie zabytków. Rozdział piąty będzie krótką prezentacją innych cerkwi kopułowych regionu, ma on nieco przybliżyć charakterystykę zabytków oraz zależności pomiędzy nimi. W ostatnim rozdziale omówiona zostanie problematyka konserwatorska oraz zagrożenia i możliwości dla zabytków.

Duże trudności przy pisaniu pracy sprawił niedostatek źródeł archiwalnych. Spowodowało to brak możliwości dokładnego odtworzenia wyglądu i wyposażenia każdej ze świątyń. Nie udało się również ustalić etapów budowy oraz remontów przeprowadzonych w cerkwiach. Analiza w niektórych punktach z konieczności oparta jest na przypuszczeniach, np. w przypadku pokrycia dachów, czy kolorystyki. W literaturze udało się znaleźć kilka informacji dotyczących regulacji prawnych odnoszących się do wznoszenia świątyń w państwie austro - węgierskim. Jednak dokładniejsze ustalenia dotyczące ich wpływu na budowę dziewiętnastowiecznych cerkwi drewnianych na południowo – wschodnim terenie województwa lubelskiego wymaga odrębnych badań. W niniejszym opracowaniu zasygnalizowano jedynie istnienie problemu badawczego.

Zanim przejdę do tematu pracy chciałam podziękować tym, którzy ułatwili jej powstanie. Dziękuję przede wszystkim Panom Profesorom Marianowi Arszyńskiemu i Janowi Tajchmanowi za umożliwienie mi podjęcia tematyki cerkwi drewnianych oraz za udzielane mi w trakcie pisania wskazówki. Moje serdeczne podziękowania kieruję również ku Panu Profesorowi Ryszardowi Brykowskiemu za okazaną mi życzliwość oraz cenne uwagi. Specjalne podziękowania należą się Panu Doktorowi Ulrichowi Schaaf za pomoc przy pisaniu, korektę usterek i cierpliwość. Dziękuję za okazaną mi życzliwość proboszczom parafii, w których znajdują się omawiane w niniejszej pracy zabytki oraz wszystkim, którzy pomogli mi przy zbieraniu materiałów.

Cieszę się, że praca ta stała się dla mnie okazją do poznania nie tylko zabytków, ale i ludzi z nimi związanych, ludzi kochających historię i szukających swych korzeni.

1. Charakterystyka materiałów, na których oparto opracowanie

1.1. Źródła pisane niepublikowane

Odtworzenie historii parafii, w których znajdują się zabytki stanowiące temat niniejszej pracy jest dosyć trudne, jeśli zaś chodzi o historię konkretnych świątyń właściwie nie udało mi się to zupełnie. Przejrzałam akta z Archiwów Państwowych w Lublinie (APL) oraz Przemyślu (APP). W obu tych placówkach znajdują się osobne działy zawierające akta dotyczące greckokatolickiej diecezji chełmskiej i przemyskiej. W pierwszym przypadku jest to Chełmski Konsystorz Greckokatolicki (ChKGK) w zbiorach APL, przechowywane są w nim akta parafii greckokatolickich chełmskiej diecezji, w tym akta dotyczące terenów, na których znajdują się omawiane zabytki. Zakres czasowy wyznaczają daty powstania unii brzeskiej oraz jej likwidacji w 1875 r. na terenie Królestwa Polskiego, jeśli zaś chodzi o miejscowości, w których znajdują się interesujące mnie świątynie, do momentu przyłączenia ich w końcu XVIII w. do diecezji przemyskiej. Od tego czasu akta tych terenów można znaleźć w specjalnym zbiorze Akt Biskupstwa Greckokatolickiego (ABGK) w APP. Zasób ten zawiera archiwalia dotyczące parafii znajdujących się wcześniej w granicach diecezji przemyskiej oraz tych przyłączonych w końcu XVIII w. Oba zbiory akt w archiwach w Lublinie i Przemyślu posiadają opracowania książkowe¹. Poszukiwania akt w Archiwum Diecezjalnym w Zamościu nie przyniosły żadnych pozytywnych skutków. Akta tam przechowywane dotyczące współczesnych parafii rzymsko – katolickich, w których znajdują się omawiane przeze mnie świątynie, są bardzo skąpe. Nie ma tam archiwaliów dotyczących dawnych parafii greckokatolickich.

Najciekawszym materiałem archiwalnym jaki znalazłam jest Церковний інвентар² (Cerkownyj inwentar) dotyczący cerkwi w Budyninie. Jest to inwentarz cerkiewny z 1928 r. Obok wymienianych sprzętów znajdujących się w świątyni podana jest data budowy, a także autor polichromii oraz rzeźb. Informacje te nie były dotychczas nigdzie publikowane. Według Anny Krochmal³ w APP powinien znajdować się podobny inwentarz cerkwi z Chłopiatyna, jednak już na miejscu w archiwum nie znalazłam sygnatury odpowiadającej owej pozycji. Być może akta te zostały gdzieś przeniesione (nie ma w związku z tym żadnej adnotacji) lub zagubiły się. Jeśli chodzi o cerkiew z Chłopiatyna miała też istnieć korespondencja parafian z władzami austriackimi odnośnie budowy nowej cerkwi⁴, jednak obecnego miejsca ich przechowywania nie udało się ustalić.

W zbiorach ABGK w APP dotyczących urzędów dekanalnych bełskiego, z 1845 r., i waręskiego, z 1868, zamieszczone są dane do schematyzmów. W archiwum tym znajdują się lub znajdowały księgi metrykalne z poszczególnych parafii z lat wznoszenia świątyń, większość z nich przeniesiona jest do odpowiednich Urzędów Stanu Cywilnego. Również AGAD posiada zbiór ksiąg metrykalnych z interesujących mnie parafii.

Przy opracowaniu historii poszczególnych zabytków korzystałam również z dostępnych w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków (WUOZ) w Lublinie, Delegatura w Zamościu, kart ewidencyjnych⁵, projektów remontów⁶ oraz inwentaryzacji rysunkowo - pomiarowych⁷. Pozwoliły one na ustalenie przeprowadzonych prac oraz ewentualnych przebudów.

1.2. Źródła publikowane

1. Źródła pisane

Pierwszymi drukowanymi źródłami, w których wspomina się cerkwie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina są Schematyzmy Greckokatolickie⁸. Były to spisy publikowane od połowy XIX w., w których zamieszczano podstawowe informacje o parafiach, w tym także datę erekcji cerkwi. Spisy te nie są wolne od błędów i nie można na nich polegać bezkrytycznie⁹, niemniej dla omawianych w tym opracowaniu zagadnień są jak do tej pory jedynym znanym źródłem informacji o dacie powstania świątyń, obok nielicznych archiwaliów, z którymi są zgodne.

1.2.2. Źródła kartograficzne i ikonograficzne

Źródła kartograficzne z jakich korzystałam to przede wszystkim dziewiętnastowieczne mapy Austro – Węgier. Pozwoliły mi one na zestawienie informacji o zmianach jakie następowały w administracji kościelnej w związku z rozbiorami i prześledzić je na mapach z epoki¹⁰. W literaturze podaje się, że świątynie stanowiące temat niniejszej pracy zostały zamienione po 1875 na prawosławne, takie twierdzenie nie ma podstaw ze względu na to iż interesujące mnie parafie znajdowały się wówczas w granicach Austro – Węgier. Wydaje się, że błąd ten jest wynikiem braku dokładnego określenia granic zaborów, a jeśli chodzi o Chłopiatyn, Liski, Dłużniów i Budynin znajdowały się one bardzo blisko granicy i o pomyłkę nie było trudno (il. 6).

Źródła ikonograficzne są ubogie, najlepsze to zdjęcia ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN zamieszczone w KZSwP, gdzie widać wygląd świątyń z lat. 60 XX w. (il. 29-30, 47-48, 66, 85), oprócz zdjęć wszystkich świątyń, zamieszczone są również zdjęcia pełnych ikonostasów z Chłopiatyna (il. 30 ) i Lisek (il. 48).

1.3. Stan badań nad drewnianymi cerkwiami na południowo -

- wschodnim obszarze województwa lubelskiego

Świątynie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina są reprezentantami bogactwa architektury cerkiewnej na ziemiach należących do Polski oraz szerokiej grupy zabytków pozostających poza jej granicami. Pomimo już ponad wiekowych prac prowadzonych zarówno przez polskich jak i ukraińskich uczonych, temat sztuki cerkiewnej wciąż jest niewyczerpany i pozostawia ogromne możliwości interpretacyjne. Niestety źródła do odtworzenia dziejów wielu obiektów są często bądź to nie odkryte, bądź przepadły gdzieś w odmętach dziejowych burz, które nie oszczędziły terenów dzisiejszego pogranicza polsko - ukraińskiego. Prac związanych z tą tematyką wciąż jest mało, choć ostatnio widać wyraźny wzrost zainteresowania architekturą cerkiewną. Wynika to z faktu podejmowania różnorodnych inicjatyw dotyczących pogranicza polsko - ukraińskiego, historii i związków pomiędzy obiema kulturami, a także form ich przenikania¹¹. Do najsłynniejszych autorów zajmujących się drewnianą architekturą cerkiewną obszarów dzisiejszego pogranicza polsko - ukraińskiego zaliczani są - Kazimierz Mokłowski, Wladimir Siczynskij, Wladimir R. Zalozeckij, Michajło Drahan.

Rozdział poświęcony badaniom nad drewnianą architekturą cerkiewną składa się z dwóch części. Pierwszą stanowi przedstawienie stanu badań nad drewnianymi cerkwiami w latach przedwojennych i obejmujący obszar Galicji Wschodniej, czyli dzisiejszej zachodniej Ukrainy i południowo – wschodniej Polski oraz literatury powstałej po wojnie, a dotyczącej drewnianych cerkwi z południowych obszarów Polski. Na część drugą rozdziału składa się prezentacja badań dotyczących terenów ściśle związanych z tematem opracowania, czyli południowo – wschodnich województwa lubelskiego.

Tezę o genezie trójdzielnego planu świątyni wywodzącego się od chaty wiejskiej przypisuje się K. Mokłowskiemu¹². Pogląd ten wielokrotnie przytaczany był rozwijany przez kolejnych badaczy, szczególnie ukraińskich¹³. W swej Sztuce ludowej w Polsce autor ten zamieścił także krótkie opisy rodzajów konstrukcji drewnianych oraz przedstawił kilka typów rzutów i brył cerkwi.

Na początku XX w. badacze zaczynają coraz szerzej analizować rozwój form drewnianych świątyń wschodnich, próbując jednocześnie ustalić pewne cechy charakterystyczne dla grupy z określonego terenu¹⁴. W 1925 r. we Lwowie wychodzi praca W. Siczynskiego, w której to autor mierzy się z próbą typologii charakteryzując cerkwie Galicji z XVI-XVIII wieku¹⁵. Rok później w Wiedniu zostaje wydana publikacja W. R. Zalozeckiego Gothische und barocke Holzkirchen in den Karpathenländern. Zarzuca się jej nietrafność terminologii, wprowadzającej więcej zamętu niż podstaw do typologii. Istotna jest jednak ze względu na zamieszczony tam krótki podrozdział autorstwa Waclawa Mencla omawiający technikę budowania i materiał¹⁶.

Jednak bezspornie najobszerniejszą i moim zdaniem najciekawszą pracą 1. poł. XX w. traktującą o drewnianej architekturze cerkiewnej jest publikacja Ukraiński derewliani cerkwy. Heneza i rozwij form¹⁷ autorstwa Michajło Drahana¹⁸, będąca wynikiem jego pięcioletnich badań i wędrówek po terenach Bojkowszczyzny (częściowo wschodnie tereny województwa podkarpackiego, a także po ukraińskiej stronie m.in. okolice Starego Sambora, Turka, Drohobycza). Pomimo licznych głosów krytyki pojawiających się zaraz po jej wydaniu, odnoszących się szczególnie do metodyki pracy¹⁹, to bogactwo ilustracyjne oraz treściowe jest dziś nie do przecenienia. Autor, tak jak poprzednicy, genezę trójdzielnej formy świątyni widzi w chacie ukraińskiej. Pojawia się też pomysł poszukiwania źródeł wpływów w pogańskich świątyniach tego terenu. Drahan omawia również wpływy kultury Wschodu i Zachodu. Publikacja zaopatrzona jest w tablice zestawiające rozwój zarówno planu jak i bryły cerkwi. Są one może nieco nieprofesjonalne ze względu na przyjmowanie, że formy najprostsze były najstarsze i w miarę komplikacji młodsze, jednak zestawienia te są o tyle cenne, że poparte konkretnymi przykładami dają szerszy obraz widzenia problemu.

Przedwojenna literatura tematu skupiała się przede wszystkim na cerkiewnej architekturze obszaru centralnych Karpat. Jeśli chodzi o tereny współcześnie należące do Polski jest to obszar województwa podkarpackiego i wschodnia część małopolskiego. Także po wojnie teren ten cieszył się popularnością i do dziś powstają nowe publikacje dotyczące architektury drewnianej, w tym cerkiewnej, ciągle nie wyczerpujące tematu. Na uwagę zasługuje dorobek Ryszarda Brykowskiego, którego badania obfite są w liczne artykuły i publikacje. Najistotniejsza dla wymienionego terenu wydaje się, wydana w 1986, Łemkowska drewniana architektura cerkiewna... ²⁰. Autor omawia w niej zarówno technikę, jak i materiał wykorzystywany przy konstrukcji, następnie różnicuje świątynie przede wszystkim ze względu na cechy ich brył i planów, określa również zasięg terytorialny. Jest to cenny materiał porównawczy dla rozważań stanowiących temat niniejszej pracy.

Ukoronowaniem badań nad architekturą cerkiewną, wyżej wymienionego autora jest wydana w 1995 r. publikacja Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczpospolitej²¹. Zamieszczona jest w niej typologia drewnianych cerkwi zarówno w południowo - wschodniej Europie jak i na terenie państwa polskiego. W rozdziale dotyczącym drewnianej architektury cerkiewnej XIX i XX wieku pojawiają się wzmianki o świątyniach m.in. z Dłużniowa, Budynina i Chłopiatyna, które mają reprezentować kierunek tradycyjny w budownictwie cerkiewnym.

Warto tutaj również wspomnieć o opracowaniu Piotra Krasnego²², gdzie autor zamieszcza krótkie podrozdziały dotyczące budownictwa drewnianego, pomimo, że głównym tematem jest cerkiewna architektura murowana. Poza tym jest to interesująca pozycja omawiająca ogólne zagadnienia związane z architekturą cerkiewną.

Indywidualnych opracowań nie doczekała się żadna z omawianych w niniejszym opracowaniu cerkwi. Jedyne ich opisy znajdują się w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce²³ oraz w omówionej niżej publikacji J. Góraka Dawne cerkwie drewniane w województwie zamojskim²⁴. Należy zauważyć, że nie są one wolne od błędów, na przykład w Katalogu znajduje się informacja jakoby omawiane cerkwie po 1875 r. zostały zamienione na prawosławne, co jest nieprawdą²⁵.

Jeśli chodzi o datowanie tylko cerkiew z Chłopiatyna ma wyrytą na podwalinie prezbiterium datę. Cerkwie wymieniane są również w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego²⁶ oraz Wykazie drewnianych kościołów i cerkwi Galicyi²⁷. Daty zawarte w tych publikacjach nie różnią się od umieszczonych w schematyzmach, Wyjątkiem jest cerkiew z Lisek, o której autor Wykazu... pisze, że jest to „budynek stary”.

Kolejne wzmianki o świątyniach pojawiają się dopiero w artykułach Mariana Korneckiego z 1957 r.²⁸ i Ryszarda Brykowskiego z 1974 r.²⁹ Obaj autorzy zwracają uwagę na istnienie odrębnej grupy cerkwi znajdujących się w granicach ówczesnych powiatów hrubieszowskiego, tomaszowskiego i częściowo zamojskiego. Przy okazji krótkich charakterystyk owych świątyń wymieniane są cerkwie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina. W późniejszych opracowaniach wzmiankowane są m.in. w publikacji dotyczącej regionalnych form architektury drewnianej na Lubelszczyźnie³⁰ oraz w ogólnym opracowaniu drewnianej architektury cerkiewnej autorstwa R. Brykowskiego³¹, gdzie pojawiają się jako przykłady kierunku tradycyjnego w budownictwie cerkiewnym XIX w. Wymieniane są również w artykułach dotyczących losów cerkwi po drugiej wojnie, np. Cerkwie w regionie lubelskim B. Seniuka³², czy M. Kaniewska Losy cerkwi pogranicza polsko - ukraińskiego³³ oraz traktujących o zabytkach związanych z kulturą ukraińską w Polsce³⁴.

Historię poszczególnych parafii jak i dekanatów udało się ustalić na podstawie głównie dwóch prac Witolda Kołbuka³⁵, które przedstawiają strukturę terytorialną, greckokatolickiej diecezji przemyskiej i chełmskiej oraz zachodzące na przestrzeni wieków zmiany. Opracowania te zaopatrzone są w obszerne zestawienia odnoszące się do poszczególnych parafii w obrębie większych jednostek administracyjnych. Uzupełnienie stanowią publikacje Andrzeja Gila dotyczące dziejów diecezji chełmskiej³⁶. Głównym źródłem historii konkretnych miejscowości dawnego województwa zamojskiego jest publikacja Józefa Niedźwiedzia³⁷. Dopełnieniem jest wspomniany wcześniej Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego.

Typologiczne badania nad drewnianą architekturą sakralną na Lubelszczyźnie, w tym także cerkiewną zapoczątkował Jan Górak w artykule z 1987 r. traktującym o występujących na tym terenie typach architektury sakralnej³⁸, a w obszerniejszej pracy Dawne cerkwie drewniane w województwie zamojskim, wyszczególnia kilka typów drewnianych cerkwi istniejących wówczas na terenie dawnego województwa zamojskiego. Pomimo, że opracowanie przybiera formę katalogu, w którym obiekty zgrupowane są w podrozdziałach będących jednocześnie nazwą typu, jest to jedyna praca, która ukazała się dotychczas, podejmująca pełniejsze omówienie typów drewnianej architektury cerkiewnej na terenach dawnego województwa zamojskiego. Można zarzucić tej publikacji brak spójnego kryterium wyodrębniania typów oraz może niekonkretne określenie obszaru zainteresowania, niemniej jest to niewątpliwie przyczynek do dalszych badań nad tym zagadnieniem oraz podjęcia rewizji dotychczasowego sposobu klasyfikacji.

Zarówno w oparciu o dotychczasową literaturę dotyczącą drewnianej architektury cerkiewnej na terenie Polski i Ukrainy oraz wnioski wyniesione z własnych obserwacji w terenie skłaniają do potwierdzenia postawionej przez M. Korneckiego tezy o istnieniu pewnej odrębności wśród cerkwi pogranicza polsko – ukraińskiego. Dotyczy to świątyń znajdujących się w przybliżeniu na terenach dawnych dekanatów bełskiego, potylickiego, uhnowskiego i waręskiego. Dalsze badania powinny doprowadzić do dokładnego opisania cech tychże świątyń. Dzięki temu można pokusić się o pewnego rodzaju typologię dla tego obszaru. Jej tworzenie będzie bardzo dobrym pretekstem do bliższego przyjrzenia się drewnianym cerkwiom pogranicza i da okazję do dokładnego ich przebadania i opisania. Pomimo tego, że zainteresowanie tym rejonem w ostatnich latach wzrosło, ciągle czuje się niedosyt i zbyt ogólne traktowanie zabytków, które niewątpliwie stanowią zwartą grupę bardzo cennych obiektów.

Oprócz cerkwi z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina na terenie Lubelszczyzny istnieje jeszcze kilka świątyń kopułowych, które doczekały się nieco szerszych opracowań. Publikacje, które mniej lub bardziej wyczerpują temat dziejów tych zabytków, dotyczą cerkwi z Bełżca³⁹ (pozycja ta jest o tyle ciekawa i odkrywcza, iż autor podważył dotychczasowe datowanie) Hrebennego⁴⁰, Korczmina⁴¹, Mycowa⁴², Lublina (przeniesiona z Tarnoszyna) ⁴³.

Istniejąca literatura tematu pozwala jedynie na pobieżny ogląd złożonej problematyki drewnianej architektury cerkiewnej z rejonu Lubelszczyzny. Od niedawna pojawiają się pomniejsze publikacje dotyczące wybranych świątyń. Brakuje także bardziej szczegółowego opracowania, traktującego o wybranej grupie cerkwi drewnianych z obszaru województwa lubelskiego. Warto również przyjrzeć się drewnianym świątyniom wschodnim na wspomnianym terenie w perspektywie cerkwi z południa Polski oraz z sąsiednich obszarów Ukrainy.

Wciąż także pozostają nierozwiązane kwestie autorstwa oraz szczegółów wznoszenia świątyń oraz ich dalszych losów. Bardzo skąpe archiwalia nie pozwalają ustalić tego dokładnie. Warto byłoby przeprowadzić kwerendę archiwów pod kątem właśnie tego regionu.

Niniejsza praca ma stanowić przyczynek do opracowania tematyki związanej z kopułowymi cerkwiami z południowo – wschodnich terenów województwa lubelskiego. Jako pierwsze opracowanie określonego typu może stanowić podstawę do stworzenia szerszej systematyki oraz daje możliwość udoskonalenia przyjętego systemu. Badania prowadzone na potrzeby opracowania pozwolą na bardziej szczegółowe przedstawienie drewnianych cerkwi kopułowych z powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego. Niedobór literatury związanej z cerkwiami kopułowymi z omawianego terenu wymusza uzupełnienie tych luk. Chodzi przede wszystkim o opisy świątyń, przedstawienie ich stanu obecnego i historii. Na tym etapie badań trudno jest stawiać pytania badawcze. Należy najpierw przedstawić poszczególne zabytki oraz ich cechy indywidualne, a następnie zestawić z podobnymi zabytkami w najbliższym otoczeniu, aby wykazać czy rzeczywiście istnieją pomiędzy nimi podobieństwa i czy tworzenie systematyki jest uzasadnione. Właśnie prezentacja zabytków oraz omówienie tematyki związanej z grekokatolicyzmem będzie stanowiła podstawę niniejszego opracowania.

2. Charakterystyka cech Kościoła Greckokatolickiego

2.1. Zarys historii Unii Brzeskiej na ziemiach polskich

Wynikiem podziału świata starożytnego na Wschód i Zachód w IV w. n. e. były nie tylko zmiany polityczne, w dużej mierze przejawiał się on także w życiu kulturalnym. W dziedzinie religii był dostrzegalny już na przełomie IV i V wieku, kiedy to kształtowała się, odrębna w charakterze od zachodniej, liturgia bizantyńska. Wielka Schizma z 1054 roku przypieczętowała w Kościele rozłam, który ugruntował się na przełomie XII i XIII wieku⁴⁴. Podziały jakie miały miejsce nie wpłynęły na zmianę sytuacji Kościoła na ziemiach ruskich, gdzie w całości opowiedziano się za patriarchą konstantynopolitańskim, nie wpłynęły one także na stosunki polsko-ruskie⁴⁵. W tym czasie kraje te były zaabsorbowane sytuacją związaną z Turkami i Tatarami.

W ciągu wieków podejmowano różne próby ponownego połączenia obu Kościołów, m.in. unia w Lyonie w 1274, we Florencji w 1439⁴⁶. Jednak najtrwalszą okazała się unia brzeska z 1596 roku, która miała duże znaczenie dla życia religijnego, kulturowego i politycznego ziem pogranicza polsko-ruskiego. Ostatecznie do podpisania unii doszło pod koniec 1595 roku w Rzymie. 6. października 1596 w Brześciu, na uroczystym soborze, metropolita kijowsko-halicki Mychajło Rahoza ogłosił akt unii. Został on zatwierdzony przez metropolitę oraz biskupów: chełmskiego, łuckiego, pińskiego, połockiego i włodzimierskiego. Aktu nie podpisali biskupi diecezji przemyskiej i lwowskiej, uczynili to dopiero, kolejno, w 1692 i 1700 roku⁴⁷.

Według postanowień unii prawosławni uznawali prymat papieża i katolickie dogmaty, natomiast zachowali układ liturgii w języku starocerkiewno-słowiańskim, komunię pod dwiema postaciami, kalendarz juliański, własną hierarchię i prawo kanoniczne. Unia w założeniu miała zrównać w prawach duchownych unickich oraz łacińskich⁴⁸. Różnice z prawosławiem dotyczą głównie dwóch zagadnień związanych z pochodzeniem Ducha Świętego i istnieniem czyśćca.

Akt unii brzeskiej podzielił Kościół Wschodni na ziemiach Korony na unicki i dyzunicki, czyli prawosławny. Podłożem podziałów w większości nie były sprawy dogmatyczne, ale zespół czynników i aspiracji kulturowych, narodowościowych i politycznych⁴⁹.

Unia ostatecznie ugruntowała się na przełomie XVII i XVIII wieku, kiedy przystąpiły do niej diecezje lwowska i przemyska (il. 3). Do chwili obecnej przetrwała w ciągłości tylko w diecezji przemyskiej, gdyż ta, prawie w całości, znalazła się pod panowaniem państwa austriackiego, gdzie zapewniona swoboda pozwalała na jej trwanie i rozwój. Na ziemiach, które znalazły się pod panowaniem Rosji unia została zlikwidowana.

Oficjalnie w zaborze rosyjskim zniesiono unię w 1839 roku w Połocku⁵⁰. Przetrwała jednak na Chełmszczyźnie i Podlasiu. Właściwa rozprawa z grekokatolikami w diecezji chełmskiej rozpoczęła się po powstaniu styczniowym. Nawracanie unitów często miało charakter nacisku, w którym uczestniczyło wojsko. Uroczyste i definitywne „zjednoczenie” unitów z prawosławiem nastąpiło w początkach 1875 roku⁵¹.

Współcześnie spadkobiercami idei unii brzeskiej jest kilkanaście wspólnot, które określa się mianem Wschodnich Kościołów katolickich, które pozostają w łączności ze Stolicą Apostolską. Kościół Greckokatolicki jest jedną z nich⁵². W źródłach i literaturze spotyka się różne nazwy Kościoła powstałego w wyniku podpisania unii brzeskiej m.in. unicki, greckokatolicki, ruskokatolicki, grecko-ruski, grecko-unicki. Obecnie na Ukrainie i w Polsce w powszechnym użyciu jest nazwa „Ukraiński Kościół Greckokatolicki” (ukr. Ukrajinska Hreko-Katołyćka Cerkwa), w Kurii Rzymskiej używa się nazwy „Kościół bizantyjsko-ukraiński”⁵³.

Struktura organizacji hierarchicznej Wschodnich Kościołów katolickich jest nieco odmienna od struktury prawosławia mającego charakter autokefaliczny, polegający na samodzielności danego kościoła w każdym kraju, równocześnie zachowującego jedność z innymi Kościołami prawosławnymi⁵⁴. Katolicyzm w porównaniu z prawosławiem jest bardziej scentralizowany, niezależny od państwa. Już przy projekcie unii biskupi prawosławni domagali się od papieża administracyjnej autonomii. Praktyczną realizacją tych postanowień miał być dostęp do godności senatorskich, ograniczenie ingerencji państwowej w majątek cerkiewny, rezygnacja z narzucania przez władze kandydatów na stanowiska kościelne. Postulaty te zostały spełnione w bardzo małym stopniu. Dopiero w ramach Soboru Watykańskiego II wyraźnie podkreślono i utwierdzono autonomię Kościołów wschodnich w ramach Kościoła Katolickiego⁵⁵. Dzięki ogłoszonemu w 1990 roku przez papieża Jana Pawła II Kodeksowi Kanonów Kościołów wschodnich, katolików wschodnich nie obowiązują normy prawne Kościoła rzymsko-katolickiego.

2.2. Struktura parafialna i przynależność administracyjna parafii unickich w XVII - XIX wieku

Organizacja administracji kościelnej w strukturze nowego Kościoła unickiego, opierała się w dużej części na wzorcach już istniejącej organizacji prawosławnych placówek. Po podpisaniu unii zwierzchnikiem Kościoła ruskiego był nadal metropolita wybierany przez synod z tym, że zatwierdzany przez papieża. W diecezjach, które pierwotnie bazowały na układzie granic diecezji prawosławnych, istniały organy pomocnicze władzy administracyjnej i sądowej m.in. kryłosy katedralne (soborne). W pewnym stopniu stanowiły odpowiednik łacińskich kapituł katedralnych⁵⁶. Kryłosy znajdowały się w stolicach diecezji. Liczba ich stopniowo malała od 2. poł. XVII w., aż do całkowitego zaniku w XVIII w.

Nową instancją sądowo - administracyjną, pośrednią między centralnym zarządem diecezji a urzędami protopopów – dziekanów, ukształtowaną dopiero na przełomie XVII i XVIII w., były oficjalaty okręgowe⁵⁷. Ciągle istnieją dekanaty – protopopie, które w ciągu XVII i XVIII w. zostają poddane znacznym zmianom w strukturze terytorialnej, administracyjnej oraz w zakresie pełnionych funkcji⁵⁸. Oczywiście najmniejszą jednostką administracji kościelnej były parafie.

Struktura parafialna kształtująca się w XVII wieku i stabilizująca w XVIII została zagrożona zmianami rozbiorowymi. W wyniku rozbioru w 1772 r. teren Zamojszczyzny został zagarnięty przez Austro – Węgry. W latach 1772 – 1795 stanowił najbardziej na północ wysunięty fragment zaboru austriackiego. Po pierwszym rozbiorze na terenie Galicji znalazło się ponad 3 tysiące parafii unickich⁵⁹. Władze ilość tą uznały za przewyższającą potrzeby wiernych, a na pewno potrzeby państwa. W związku z tym już w latach 70. i 80. XVIII wieku podjęto akcję „regulacji” parafii. Sytuacja polityczna Austro-Węgier w tym czasie spowodowała przeciągnięcie się tzw. regulacji józefińskich do początków XIX wieku. Akcję rozpoczęto od nakazu przeprowadzenia przez dziekanów opisów statystycznych poszczególnych parafii dekanatów. Miały one zawierać informacje o miejscowościach wchodzących w skład parafii, liczbie dymów i liczbie wiernych, a także dane o cerkwiach, ich wezwaniu, materiale budowlanym, odległości od cerkwi sąsiednich. Wybiegiem stosowanym przez władze kościelne w związku ze zbyt małą liczbą parafii w stosunku do wiernych było tworzenie tzw. kapelanii, które formalnie nie były parafiami, a praktycznie pełniły ich funkcję. W schematyzmach z lat 90. XIX wieku występują one jako parafie.

Terytoria prawie wszystkich greckokatolickich diecezji przechodziły pod panowanie zaborców w kilku etapach związanych z kolejnymi rozbiorami. Diecezja przemyska w całości znalazła się pod panowaniem austriackim już po pierwszym rozbiorze. Jej wschodnie granice znacznie się zmieniły w latach 1784 – 1786⁶⁰, kiedy to władze kościelne za aprobatą władz państwowych zdecydowały o uregulowaniu granic administracyjnych. Dotyczyło to przejścia dekanatów skolskiego i stryjskiego oraz części dekanatów drohobyckiego, gródeckiego, jaworowskiego i wysockiego, w sumie 121 parafii, spod jurysdykcji biskupa przemyskiego pod władzę lwowskiego. W zamian z diecezji lwowskiej do przemyskiej przeszło 73 parafie z dekanatów żółkiewskiego, kulikowskiego i horożańskiego. Bardziej skomplikowana była sytuacja na północnej granicy diecezji przemyskiej, gdyż po pierwszym rozbiorze pod zaborem austriackim znalazła się południowa część diecezji chełmskiej (363 parafii). Kilkanaście lat po rozbiorze część ta znajdowała się pod zarządem biskupów lwowskiego i przemyskiego. Dopiero w latach 80. XVIII wieku formalnie wcielono południowo-zachodnią część diecezji chełmskiej do przemyskiej, a południowo-wschodnią do diecezji lwowskiej.

Kolejne rozbiory przyniosły poszerzenie północnych granic Austro-Węgier, tereny te nazwano Nową Galicją⁶¹. W 1809 r. w wyniku kolejnych zmian granic politycznych poza zasięgiem władzy austriackiej znalazły się północne tereny greckokatolickiej diecezji przemyskiej (il. 4). Faktyczne formowanie się granic pomiędzy diecezjami greckokatolickimi ze względu na niepewną sytuację polityczną trwało dość długo, ustaliły się one dopiero w drugim i trzecim dziesięcioleciu XIX wieku. Od tego czasu losy Cerkwi greckokatolickiej potoczyły się zupełnie inaczej w każdym z zaborów. W Galicji przeciągała się sprawa „regulacji” józefińskich, zaś w Królestwie Polskim przystąpiono do działań mających na celu likwidację unii.

Kościoły unicki i łaciński w Rzeczypospolitej i pod zaborami przez długi czas egzystowały obok siebie. Do XVI w. na terenie Galicji istniały dwie diecezje przemyskie katolicka i prawosławna, a po przyjęciu unii greckokatolicka⁶². Zdarzały się sytuacje, że liturgię odprawiał na przykład łaciński kapłan w cerkwi, bądź na odwrót. W strukturze wyznaniowej dziewiętnastowiecznej Galicji katolicy stanowili 88 % ludności, z czego 42 % przypadało na grekokatolików⁶³.

Poniższe zestawienie liczbowe ukazuje różnorodność struktur parafialnych oraz zasięg i wielkość administracji Kościoła unickiego. W 1772 r. w obrębie łacińskiej diecezji chełmskiej na 450 parafii łacińskich o przeciętnej powierzchni 527 km² przypadało 1300 parafii unickich o przeciętnej powierzchni 182 km². Tym samym na 1 kościół łaciński przypadało 3 cerkwie. W diecezji przemyskiej stosunki te przedstawiały się następująco: 181 parafii łacińskich o powierzchni ok. 100 km² w stosunku do 1100 parafii unickich o przeciętnej powierzchni 18 km². W diecezji przemyskiej na 1 kościół łaciński przypadało 6 cerkwi unickich. Dla porównania w diecezji lwowskiej na 150 parafii łacińskich o przeciętnej powierzchni 203 km² przypadało 1700 parafii unickich o powierzchni ok. 18 km², a na 1 kościół łaciński 11 cerkwi unickich⁶⁴.

Powyższe dane stanowią niejako zarys sytuacji w liczbowym stosunku obu Kościołów i dają one tylko przybliżony ich obraz. Wiadome jest, że na przykład w zachodnich częściach łacińskiej diecezji chełmskiej, przemyskiej, wileńskiej, na całej etnicznej Litwie były parafie łacińskie nie mające w swych granicach w ogóle cerkwi unickich, zaś z drugiej strony, na niektórych pozostałych ich terytoriach były parafie liczące w swych granicach po kilkanaście takich świątyń⁶⁵.

Omawiane w niniejszej pracy cerkwie należały do dekanatów bełskiego i waręskiego, które w XVI-XVIII w. wchodziły w skład unickiej diecezji chełmskiej. Po regulacji granic z końca XVIII w. znalazły się w granicach zaboru austriackiego i pod jurysdykcją biskupa przemyskiego (por. il. 4, 6), gdzie pozostały do drugiej wojny światowej. W 1772 r. w dekanacie bełskim było 28 parafii zaś w waręskim 27, w kolejnych latach ich liczba malała, wiązało się to również ze zmianą granic. W 1829 w dekanacie bełskim istniało 13 parafii, w stosunku do 1914 liczba ich wzrosła do 16, zaś w dekanacie waręskim w 1829 notuje się 7 parafii, a do 1914 roku ich liczba wzrosła do 11⁶⁶. Pod względem powierzchni oraz liczby wiernych, w 1914 roku dekanat bełski obejmował 629 km² i posiadał 34776 wiernych, zaś waręski 262 km² i 35188 wiernych⁶⁷. Dane z 1914 r. dotyczące liczby dusz stanowiły poważną różnicę w porównaniu ze spisami z 1845 dla dekanatu bełskiego⁶⁸ - 16974 i z 1868 r. dla waręskiego⁶⁹ - 8255.

2.3. Liturgia w Kościele Greckokatolickim

Liturgia⁷⁰ odprawiana w obrządkach wschodnich ma bardzo bogatą oprawę. Przesycona jest mistycyzmem i tajemnicą. Od IV w. kształtują się kanony liturgii stosowane do dziś. Zarówno w prawosławiu jak i grekokatolicyzmie w ciągu roku sprawowana jest Liturgia wg św. Jana Złotoustego (Chryzostoma)⁷¹, jedynie w najważniejsze święta Liturgia św. Bazylego Wielkiego⁷², o podobnym układzie, ale dłuższa i bardziej uroczysta⁷³. W Kościele Greckokatolickim podczas Liturgii używa się języków narodowych, na terenie Polski z reguły jest to język ukraiński.

Liturgia bizantyńska składa się z czterech podstawowych części: przygotowanie darów ofiarnych (proskomidia), Liturgia Słowa (katechumenów), Liturgia Eucharystii (wiernych) oraz obrzęd zakończenia. Pierwsza część obejmuje przygotowanie wewnętrzne celebransa i diakona (jeśli jest), modlitwy przed ikonostasem oraz ubieranie szat⁷⁴. Po modlitwach przed świętymi ikonami kapłan przez północne, diakon przez południowe Drzwi wchodzą do sanktuarium. Następnie kłaniają się przed Najświętszym Sakramentem, całują ołtarz, Ewangeliarz i krzyż ołtarzowy. Nakładaniu kolejnych elementów stroju liturgicznego towarzyszą odpowiednie słowa modlitwy. Następnie, podczas mycia dłoni kapłan i diakon odmawiaja odpowiedni psalm.

W obrzędach proskomidii można wyróżnić następujące części: modlitwa wstępna, przygotowanie chleba i wina, wspomnienia świętych, żywych i zmarłych, błogosławienie kadzidła i nakrywanie przygotowanych darów, okadzanie darów i modlitwa nad nimi oraz modlitwy zakończenia. W czasie odmawiania modlitwy diakon okadza żertwiennik, ołtarz, ikony w sanktuarium, święte Wrota, ludzi i na końcu powtórnie ołtarz i kapłana. Proskomidię kończy modlitwa tzw. odpust⁷⁵.

W Liturgii Słowa następują obrzędy wstępne, po nich obrzędy tzw. Małego Wejścia, czytania wraz z homilią oraz ektanie (rodzaj modlitw błagalnych) kończące liturgię katechumenów. Dawniej po tej części wychodzili z cerkwi nieochrzczeni. Po wstępnych modlitwach, w czasie śpiewania błogosławieństw kapłan i diakon robią trzy pokłony przed Ołtarzem. Kapłan daje Ewangelię diakonowi, by dokonać ceremonii Małego Wejścia. Poprzedzani przez ministrantów niosących świece obchodzą Ołtarz od prawej strony, wychodzą przez północne drzwi ikonostasu, stają przed Świętymi Wrotami, po krótkich wezwaniach czyniony jest znak krzyża świętego Ewangeliarzem. Czytania poprzedzone są śpiewami i modlitwami, czytanie Ewangelii poprzedza śpiew Alleluja. Po skończonej Ewangelii zamyka się Wrota. Następnie głoszona jest homilia. Po niej następują modlitwy za Kościół, w tym zmarłych i katechumenów, wszystkie podobnie jak poprzednie modlitwy i czytania odmawiane są przed ikonostasem.

Następna jest Liturgia Eucharystii, w której można wyróżnić dwie części. Pierwsza obejmuje obrzędy od procesji z darami do wyznania wiary. Rozpoczyna ją tzw. Wielkie Wejście, otwierane są Carskie Wrota. Kapłan z diakonem modlą się stojąc przed ołtarzem. Następnie wynoszone są przed ikonostas dary eucharystyczne, po odpowiednich modlitwach przenoszone są na ołtarz główny w sanktuarium. Procesję z darami kończą modlitwy nad darami, znak pokoju oraz wyznanie wiary. Po nim następuje modlitwa eucharystyczna oraz modlitwa nazywana epiklezą, która kończy tą część.

Druga część od anafory do zakończenia. Ma tu miejsce Komunia święta. Do Komunii przygotowują uczestników Liturgii modlitwy, z których najważniejszą jest Ojcze nasz. Przygotowaniu towarzyszą gesty symboliczne: podniesienie Chleba⁷⁶, łamanie Chleba, znak krzyża Chlebem nad Kielichem, zmieszanie konsekrowanych postaci, dolanie gorącej wody do Kielicha. Rozdawanie Komunii wiernym odbywa się z solei. Spożywanie Świętego Ciała przez kapłana i diakona oraz ewentualnych koncelebransów odbywa się w sanktuarium. Po Komunii następuje błogosławieństwo Najświętszym Sakramentem i kapłan odnosi kielich na żertwiennik. Liturgię Eucharystii zamykają, obrzędy zakończenia, na które składają się modlitwy dziękczynienia, błogosławieństwa i rozesłania wiernych.

W literaturze przedmiotu pojawia się pojęcie latynizacji⁷⁷. Jest ona zjawiskiem adaptowania tradycji łacińskich na potrzeby grekokatolicyzmu. Termin ten odnoszony jest zarówno do liturgii jak i do sztuki. Kierunek ten dominuje w Kościele unickim od 2. poł. XVII w., do końca Rzeczypospolitej Obojga Narodów⁷⁸. Proces latynizacji był wymuszony poprzez niedobór pewnych elementów w strukturze nowej wspólnoty. Był to m.in. brak zaplecza związanego z formacją duchownych. W momencie podpisania unii metropolita kijowski nie dysponował tego typu placówkami. Z konieczności kandydaci do stanu duchownego musieli kształcić się w kolegiach jezuickich, w związku z tym nie zdobywali formacji zgodnej ze wschodnim duchem⁷⁹. W późniejszym czasie zjawisko to wzmagało się poprzez przystępowanie do zakonu bazyliańskiego duchownych łacińskich⁸⁰. Taki stan rzeczy niejako sam powodował zjawisko latynizacji.

W ciągu XVII i XVIII w., kiedy obrządek unicki dopiero się kształtował przejmowanie łacińskich tradycji było bardzo łatwe. Jednym z głównych celów zwołanego w 1720 roku w Zamościu synodu biskupów unickich, było usankcjonowanie już zaadaptowanych zwyczajów łacińskich. Przykładem jest biskup Józef Bakowiecki, który już w drugiej ćwierci XVII w. organizował procesje i publiczną adorację Najświętszego Sakramentu⁸¹. Zatwierdzenie funkcjonujących już form kultu miało na celu zahamowanie spontanicznego i niekontrolowanego procesu latynizacji. Ogół innowacji zatwierdzonych przez Synod Zamojski dał początek nowemu obrządkowi wschodniemu w ramach tradycji bizantyńskiej. Ukształtowanie się nowego typu obrzędowości stanowiło o specyfice Kościoła unickiego, w późniejszym czasie stało się ono niejako źródłem tożsamości jego wiernych. Jednocześnie wyjątkowe cechy, które wyrosły ze wschodniej tradycji, a formowane pod wpływem łacińskim, chroniły przed zmianą wyznania na prawosławne czy rzymskokatolickie.

W literaturze czasami jako synonim latynizacji pojawia się pojęcie okcydentalizacji, jest to jednak błędne. Wynika to z faktu, iż o okcydentalizacji można mówić już w średniowieczu, kiedy Kościół bizantyński rozszerzając swój zasięg m. in. o ziemie ruskie, znalazł się w kręgu cywilizacji zachodniej⁸². Dopiero od momentu powstania Kościoła unickiego możemy mówić o latynizacji, która odnosi się wyłącznie do form sprawowania liturgii, nabożeństw paraliturgicznych oraz treści prawa i przepisów kanonicznych, a pośrednio na sztukę. Okcydentalizacja dotyczy norm kulturowych mających wpływ na sferę intelektualną, a w przypadku Kościoła na teologię czy sztukę. Proces okcydentalizacji wykształca także własne normy i zwyczaje pod wpływem kultury zachodu⁸³. Jednak oba te zjawiska występujące w Kościele unickim w ciągu wieków stanowiły przejaw poszukiwania tożsamości obrządkowej grekokatolików.

W XIX w. można także mówić o pojęciu bizantynizacji, która obejmowała różne dziedziny życia religijnego. Zjawisko to wiązało się poniekąd z tendencjami obecnymi w ówczesnych dysputach dotyczących świadomości narodowej. W liturgii i sztuce greckokatolickiej przejawiało się ono w powracaniu, czy może odkrywaniu na nowo dawnych tradycji i form.

2.4. Cerkiew – geneza, symbolika, forma

2.4.1. Forma i symbolika cerkwi

Forma świątyni chrześcijańskiej swymi korzeniami sięga kultury bizantyńskiej. Jej wzory najlepiej przechowane zostały w sztuce związanej z Kościołami Wschodnimi. Cerkwie od wieków kształtowane były na silnej podbudowie teologicznej, a czynnikiem decydującym była liturgia (zasadniczo ukształtowana w IV/V wieku). Pomimo regionalnych różnic i odstępstw od ogólnych zasad świątynie wschodnich obrządków zachowały swoją specyfikę do dziś.

Zanim zacznę omawianie poszczególnych części świątyni wschodniej, warto zatrzymać się nad znaczeniem i etymologią słowa cerkiew. Cerkow to słowiański odpowiednik greckiego kiriakon - dom pański⁸⁴. Podobne znaczenie ma słowo chram tłumaczone jako „świątynia”, „dom Boży”, wywodzi się ono ze starosłowiańskiego słowa chramina - dom, mieszkanie, schronienie⁸⁵. Tradycja chrześcijańska połączyła w jedno dwa znaczenia tradycji starotestamentowej, znaczenie domu Bożego jakim była świątynia jerozolimska oraz domu zgromadzenia, którym była każda synagoga

Zarówno w języku polskim, jak w ukraińskim, czy rosyjskim, przyjęło się rozróżnienie świątyni łacińskiej, nazywanej kościołem oraz świątyni obrządku wschodniego, zwanej cerkwią. Jednak nie było tak od zawsze, słowo kościół pojawiło się w Polsce w XI wieku i dopiero w wieku XV wyparło wcześniej używane - cerkiew. Nazwę kościół łączono raczej ze świątynią murowaną, obronną, a cerkiew z drewnianą⁸⁶. Źródła obu nazw doszukuje się w greckim słowie ekklesie - zebranie, zgromadzenie. W sensie mistycznym oznacza ono zarówno Ciało Chrystusa, Jego Królestwo - wspólnotę, jak i miejsce modlitwy. W modlitwach odmawianych w trakcie poświęcenia cerkwi nazywa się ją „domem na podobieństwo niebios”, „ obrazem miejsca zamieszkania Boga”⁸⁷.

Architektura świątyni wschodniej, uformowana przez liturgiczne wymogi, przesycona jest mistycyzmem. Świątynia podzielona na trzy części (sanktuarium, nawa, przedsionek) zgodnie z planem Przybytku Mojżeszowego i Świątyni Salomona, jak trzy stopnie hierarchii niebiańskiej i trzy grupy chrześcijan: duchowieństwo, wierni i pokutnicy wraz z katechumenami⁸⁸ (il. 7). Dwie główne i nieodzowne części: sanktuarium (hierateion) i nawę (naos), Maksym Wyznawca⁸⁹ interpretuje jako obraz wszechświata z podziałem na sferę niewidzialną i fizyczną, jako niebo i ziemię oraz jako podwójną naturę człowieka – duchową i cielesną⁹⁰. W bizantyńskim wnętrzu świątynnym istniały dwie ideowe osie: pozioma – od narteksu do apsydy, oraz pionowa – od szczytu kopuły do przestrzeni nawy głównej. Pierwsza miała znaczenie przede wszystkim liturgiczne, druga oprócz liturgicznego także sens symboliczny⁹¹.

Sanktuarium (swiatłyszczije, altar)⁹², zarezerwowane dla duchowieństwa, „niebiosa niebios”, usytuowane we wschodniej części budowli przez co cała świątynia zwrócona jest na Wschód ku utraconemu rajowi, ku wschodowi słońca - nadejściu Królestwa Bożego. Tam też znajduje się ołtarz (prestił), na którym spoczywa m. in. tabernakulum, Pismo Święte i krzyż. Ołtarz pokrywany był trzema draperiami symbolizującymi szaty Chrystusa. Kolejne warstwy miały swoje nazwy: katasarkos, indition, antymins⁹³, na ostatnim sprawowana jest liturgia. W soborach (cerkwie katedralne) pokrywała na prestił wykonywane były z blachy, złotej, srebrnej lub miedzianej i przedstawiały scenę związaną z historią świątyni. Zazwyczaj przy ścianie prezbiterium znajduje się mały ołtarzyk - stół (żertwiennik lub proskomidiar) do przygotowywania darów ofiarnych. Dawniej służyło do tego celu osobne pomieszczenie – prothesis⁹⁴ (żertwiennik).

Część środkowa - nawa (chram wirnych), „miejsce święte” w Przybytku oddzielone zasłoną, przeznaczone jest dla wiernych. Jest to miejsce dla wiernych, ochrzczonych. W jej centrum stoi stolik (tetrapod), na którym znajduje się ikona patronalna cerkwi oraz przedstawiająca obecne święto. Przed ikonostasem znajduje się podwyższone miejsce solea, na której środku umieszczona jest ambona, podwyższenie do czytania. Usytuowana jest naprzeciwko carskich wrót, czytana jest z niej Ewangelia, głoszone są kazania i rozdawana jest komunia. Po jej bokach znajdują się kryłosy, części przeznaczone dla chórzystów. Znane są cerkwie, w których kryłosy zaznaczone są nawet w bryle. Pierwowzorem miały być budowle Świętej Góry Athos, gdzie stanowiły one miejsca dla chóru i duchownych⁹⁵.

Od zachodu do nawy przylega babiniec - przedsionek (prytwor lub papert⁹⁶) odpowiadający dziedzińcowi Przybytku, miejsce dla pokutników i katechumenów było to jedyne w świątyni pomieszczenie, gdzie znajdowały się ławki. Tam odbywało się chrzczenie neofitów, odmawiane były modlitwy dzienne m.in. czasy, litje, poweczirje⁹⁷, a także modlitwy nad kobietą w połogu przed wprowadzeniem jej do świątyni⁹⁸. Tutaj ustawiano trumnę ze zmarłym, gdy pogrzeb wypadał w niedzielę. Babiniec pierwotnie był miejscem przeznaczonym dla kobiet, wypływało to jeszcze z tradycji starohebrajskiej⁹⁹. W świątyniach bizantyńskich dla kobiet przeznaczone były galerie nad nawami bocznymi¹⁰⁰.

W formach świątyni zapisana jest także symbolika liczb, od trzech części świątyni, przez potrójne drzwi do trzech palców składanych do znaku Krzyża, symbol Trójcy Przenajświętszej. Znaczenie ma także ilość kopuł górujących nad cerkwią, jedna, umieszczona na środku symbolizuje Boga, trzy Trójcę Przenajświętszą, pięć jest symbolem Chrystusa i czterech ewangelistów, trzynaście Chrystusa i apostołów. Kształt jaki przybierały i przybierają kopuły, szczególnie charakterystyczny dla cerkwi prawosławnych, podobny do płomyka, jest symbolem modlitw wznoszonych do Boga i łask spływających na wiernych. Kopuła ma też symbolizować firmament niebieski, obraz Wszechmocnego¹⁰¹, jej forma kojarzy się z horyzontem ziemi i wspartym na nim nieboskłonie¹⁰².

Już w Didachte, zbiorze modlitw z I wieku, zwanych Nauką Dwunastu Apostołów, wspomina się, że świątynia powinna przypominać okręt. Okręt państwa Bożego, płynący z wiernymi ku zbawieniu¹⁰³. Można doszukać się takich kształtów szczególnie w cerkwiach drewnianych posiadających opasanija, np. cerkiew w Chłopiatynie (il. 12). Kolory ścian zewnętrznych są również głęboko zakorzenione w symbolice teologicznej. Błękity poświęcone są Matce Bożej lub Archaniołowi Michałowi, oznaczają także nadzieję i tajemnicę bytu. Ochra jest symbolem Boga Ojca oraz wieczności. Brązy poświęcone są męczennikom. Ducha Świętego i Jego siły witalne symbolizuje zieleń. Biel natomiast kieruje ku światłu nadzmysłowemu¹⁰⁴.

Już w IX i X w., czyli po okresie ikonoklazmu dojrzała była koncepcja ukształtowania bryły świątyni, jak i jej wystroju malarskiego¹⁰⁵. Układa się on zgodnie ze znaczeniem każdej części świątyni i rolą jaką odgrywa ona w nabożeństwie. Klasyczny wystrój (stałość dotyczy cech ogólnych) dominujący od XI do końca XVII wieku, występuje także dzisiaj¹⁰⁶. W sanktuarium, od dołu ścian, rząd malowideł przedstawiających Ojców Kościoła, twórców Liturgii, oraz innych świętych, ponad nimi obraz Eucharystii - apostołowie przyjmują ją, w postaci chleba i wina, od Chrystusa. Nad tym przedstawieniem, bezpośrednio za ołtarzem umieszczany jest wizerunek Matki Bożej. W kanonie eucharystycznym, tuż po epiklezie (wezwaniu Ducha Świętego) i spełnieniu misterium eucharystycznego, Bogarodzica wymieniana jest na czele całej Cerkwi, przedstawia się ją w formie oranty. Ponad znajduje się obraz Zbawiciela, a na samym sklepieniu sanktuarium obraz Pięćdziesiątnicy. Nawa, symbolizująca przemienione stworzenie, nową ziemię, w kopule posiada przedstawienie Chrystusa Pantokratora (Wszechwładnego), tuż poniżej apostołowie, a na czterech pendentywach czterej Ewangeliści głoszący Dobrą Nowinę na cztery strony świata. Kolumny pokryte są wyobrażeniami „filarów” Cerkwi: męczenników, hierarchów i ascetów. Na ścianach nawy umieszczane są wydarzenia z historii sakralnej, na zachodniej obraz Sądu Ostatecznego ¹⁰⁷.

Po podpisaniu Unii Brzeskiej, na terenie przez nią objętym, naturalnym była zamiana cerkwi prawosławnych na unickie. Nie stanowiło to żadnego problemu ze względu na właściwie identyczną Liturgię. Podczas procesu gruntowania się nowej wspólnoty pojawiło się wspominane w poprzednim rozdziale zjawisko latynizacji, któro rozprzestrzeniło się na wszystkie dziedziny życia Kościoła unickiego. W jej wyniku w cerkwiach zaczęły pojawiać się elementy niespotykane dotychczas. Legalizacją tych nowinek oraz zahamowaniem ich zbytniej spontaniczności zajął się wspomniany wcześniej Synod Zamojski.

Szeroko wówczas omawiane kwestie liturgiczne nie mogły pozostać bez wpływu na sztukę cerkiewną. Wraz z kształcącymi się formami liturgii, charakterystycznymi dla nowej wspólnoty, formowały się cechy sztuki greckokatolickiej. Tendencje rozwijające się od XVI wieku w XVIII przybrały bardziej wyraźne i ujednolicone formy, bez wątpienia miał na to wpływ Synod Zamojski. Pomimo, że nie poruszano na nim kwestii sztuki, jednak zalecono na przykład specjalną oprawę dla przechowywania Najświętszego Sakramentu, stąd w cerkwiach unickich pojawiły się takie sprzęty jak cynowe puszki, tabernakula, monstrancje do ekspozycji hostii, czy baldachim używany w procesji z Eucharystią¹⁰⁸.

Czasami nawet nie budowano ikonostasów, wynikało to z potrzeby otwarcia szerszego widoku na ołtarz z ustawionym na nim tabernakulum. Pojawienie się takiej tendencji było niewątpliwie korzystnym rozwiązaniem dla fundatorów cerkwi, którzy nie musieli ponosić dodatkowych kosztów wznoszenia ikonostasów i ich remontów¹⁰⁹. Upodobnienie w Kościele greckokatolickim liturgii do łacińskiej pociągnęło za sobą również wznoszenie ołtarzy bocznych. Tradycja ta została przejęta od bazylianów, gdzie ołtarze boczne dawały ojcom możliwość codziennego odprawiania Mszy Św.¹¹⁰ Ołtarze w unickich świątyniach w zasadzie nie różniły się od łacińskich, ich formy były zgodne z regionalnymi wzorami. Jedną z charakterystycznych nowin wprowadzonych do świątyń unickich, było pojawienie się organów, nie używanych w prawosławiu.

O ile do około połowy XVIII w. różnica w sposobie kształtowania świątyń drewnianych prawosławnych oraz unickich nie była dostrzegalna to zjawiska występujące masowo od końca XVIII w. stworzyły nową jakość charakterystyczną dla Kościoła unickiego. Należy też zaznaczyć jej dwutorowość objawiającą się w kształtowaniu bryły świątyni w sposób tradycyjny oraz nowatorski kierunek latynizujący¹¹¹.

W cerkwiach drewnianych zjawisko latynizacji było znacznie mniej widoczne i postępowało wolniej niż widać to w cerkwiach murowanych. Świątynie drewniane jedynie w małych elementach wyposażenia przejawiały tendencje latynizujące, które z czasem stały się charakterystyczne dla świątyń greckokatolickich.

W świątyniach unickich omawianego terenu charakterystyczna trójdzielna bryła odzwierciedla podziały wewnętrzne. Typ trójizbowych cerkwi jest obecny właściwie w większości znanych przykładów z Galicji, a także na Chełmszczyźnie i Wołyniu, poszczególne pomieszczenia są kwadratowe, a skrajne zazwyczaj mniejsze od nawy¹¹² (il. 89, 90, 93,94, 109). Przestrzenie pomiędzy poszczególnymi częściami świątyni łączą się łukami, które są jakby wycięte w ścianach pomiędzy (il. 11).

Kazimierz Mokłowski cytując Mariana Sokołowskiego przedstawia cechy cerkwi ruskich i galicyjskich. Mówi o trzech głównych częściach świątyni wschodniej, czyli części ołtarzowej - prezbiterium, nawie oraz babińcu, które otoczone są „przejrzystymi gankami”¹¹³. Chodziło o soboty, które były charakterystycznym elementem cerkwi ruskich. Mogły one przyjmować formę zadaszenia wspartego na pionowych słupach lub na rysiach, jak jest to widoczne w omawianej grupie¹¹⁴. Co ciekawe tego typu zadaszenia oprócz kościołów łacińskich istniały tylko przy cerkwiach greckokatolickich¹¹⁵, gdzie były usytuowane nieco niżej niż w kościołach. W niektórych cerkwiach umieszczane były także galeryjki wokół babińca poniżej kopuł. Na archiwalnych zdjęciach widać je np. w cerkwi z Drohobycza (il. 107, por. Jarczów il. 104).

2.4.2. Ikonostas

Ikonostas, od greckiego eikỏn - obraz i stasis - postawienie¹¹⁶, wykształcił się z przegród funkcjonujących w świątyniach wczesnochrześcijańskich rozdzielających przestrzeń prezbiterium i nawy. Początkowo były to przegrody niskie z czasem ich wysokość wzrastała. W kościołach łacińskich relikty tego elementu przetrwały do Soboru Watykańskiego II w formie balasków¹¹⁷. Na Wschodzie od V w. przegrody zaczęły się rozrastać przyjmując bogate formy spotykane do dziś w cerkwiach. Ikonostasy, w obecnej postaci strukturalnej i programowej, w jakiej przetrwały do końca II wojny światowej na ziemiach ruskich, wykształciły się w okresie XIV – XV w.¹¹⁸ Jeszcze w XVIII w. wygląd ikonostasu był rozmaity, zarówno dobór ikon jak i ilość rzędów była dowolna¹¹⁹. Nieodzownym elementem był rząd Deesis oraz ikon królewskich (namiestnych) (il. 8). Układ ikonostasu w cerkwi prawosławnej i greckokatolickiej jest w zasadzie taki sam. W świątyniach unickich pojawiały się nierzadko elementy rzeźbione wynikające ze zjawiska latynizacji.

Ikonostas formowany był w systemie piętrowym (por. il. 8), świadczącym o hierarchiczności wydarzeń religijnych, a poszczególne rzędy określano mianem czynu (wywodzi się ze staroruskiej terminologii)¹²⁰. Prawdopodobnie już w XVI w. pojawił się rząd ikon świątecznych, najstarsze zachowane ikonostasy z tego typu ikonami pochodzą z XVII w. Jednym z najstarszych ikonostasów na Rusi jest obiekt z cerkwi św. Ducha w Potyliczu, który w XVII w. został podniesiony o dwa metry¹²¹. W wielu ikonostasach w cerkwiach greckokatolickich z XVII w. wprowadzano ramy dla ikon, dekorowano je wzorami okuciowymi, rolwerkiem, a nawet groteską, jednak najpopularniejszym były motywy roślinne i winnej latorośli. W tym samym wieku pojawiły się również rzeźbione, ażurowe wrota, przedstawiające drzewo Jessego, (por. Liski, il. 42). W ikonostasach, szczególnie z 2. poł. XVII pojawiała się również rzeźba figuralna¹²². Pod wpływem ustaleń Synodu Zamojskiego w sprawach liturgicznych zmieniał się też ikonostas, wiązało się to z ekspozycją Najświętszego Sakramentu i otwarcia sanktuarium dla widoku wiernych. Dochodziło nawet do sytuacji, że w cerkwiach nie budowano ikonostasów, uznawane jest to za efekt latynizacji¹²³. Taki stan rzeczy utrzymywał się jeszcze w XIX w., co wiązało się z krytyką zwolenników oczyszczania liturgii z łacińskich naleciałości¹²⁴. W wizytacjach z lat 1833-35 stwierdzono, że w okolicach Bełza w kilku miejscowościach brak jest ikonostasów¹²⁵.

Dopiero w 1868 r. konsystorz diecezji przemyskiej zalecił dziekanom sprawdzenie podległych im cerkwi i stwierdzenie czy znajdują się w nich ikonostasy i czy są zgodne z tradycją Kościoła Wschodniego, która nakazuje, aby ikonostas był „żywym katechizmem”. Omówieniem tego katechizmu zajął się duchowny Julian Pełesza w swych homiliach z 1872 r. Propagował schemat wysokiego, litego ikonostasu ozdobionego obrazami umieszczonymi w rzędach namiestnym, świątecznym i prorockim zgodnie z tradycją Kościoła Wschodniego. Tendencje wprowadzania przegród w takiej formie poparł w latach 80. XIX w. papież Leon XIII¹²⁶.

Ikonostas zarówno oddziela jak i łączy symboliczny świat niewidzialny (sanktuarium) i widzialny (nawa). Za przegrodę mogą wchodzić wyłącznie mężczyźni, duchowni i służba liturgiczna. W całości pokryty jest przedstawieniami Chrystusa, Matki Bożej, apostołów i proroków. Najistotniejszymi elementami ikonostasu są drzwi: Rajskie Wrota (Wrota Carskie, Królewskie) przeznaczone dla kapłana, a także południowe i północne Wrota Diakońskie. Główne ikony to cztery tzw. ikony namiestne, przedstawiające Chrystusa Nauczającego (z Ewangelią w ręku) po południowej stronie Rajskich Wrót, a po północnej Matkę Bożą, najczęściej, z Dzieciątkiem. Dwie pozostałe przedstawiają często świętego szczególnie czczonego na danym terenie, a druga wezwanie cerkwi. Rajskie wrota pokryte są małymi przedstawieniami Zwiastowania i postaciami Ewangelistów.

W wiekach od XV do XVII¹²⁷ ponad Wrotami umieszczano Mandylion (Spas Nerukotwornyj z greckiego „nie ręką ludzką uczyniony”- ả cheir poietos), jednak najczęściej spotykanym przedstawieniem w tym miejscu jest Ostatnia Wieczerza, czasami pojawiają się oba przedstawienia. W jednym rzędzie umieszczone są prazdniki - ikony wyobrażające święta w ciągu roku. Ponad znajduje się Chrystus Pantokrator w otoczeniu Matki Bożej i św. Jana Chrzciciela, a dalej Apostołów, wyżej patriarchów i proroków, składające się na Wielką Deesis. Ikonostas zwieńczony jest sceną Ukrzyżowania.

Najstarsze cerkwie nie miały oddzielnych ikonostasów, drzwi były wycinane w ścianach, początkowo były to trzy otwory, z czasem zlały się one w jeden, który powiększał się przyjmując różne profile łuku od form półokrągłych, profilowanych do prostych wycięć¹²⁸. Dziewiętnastowieczne ikonostasy są odrębnymi konstrukcjami przystawionymi lub częściowo zawieszonymi na ścianie.

3. Charakterystyka drewnianej architektury cerkiewnej z terenów południowo – wschodniej Polski

3.1. Budowlane tradycje wznoszenia cerkwi drewnianych

Drewno od wieków było popularnym budulcem, szczególnie w miejscach obfitujących w lasy. Przez długi czas było ono tańszym w pozyskaniu i łatwiejszym w obróbce materiałem, dlatego budowle bardziej znaczące, czy mające na celu zaznaczenie prestiżu fundatora wznoszono z kamienia, bądź cegły. Rodzaj drewna wykorzystywanego przy wznoszeniu zarówno domów jak i świątyń zależał od rodzaju drzew rosnących w regionie. Na terenach górskich i podgórskich przeważały drzewa iglaste, zaś na nizinach liściaste¹²⁹. Przy wykonaniu elementów bardziej narażonych na działanie wilgoci, takich jak pace, podwaliny, czy gzymsy wykorzystywano drewno trwalsze najczęściej dębowe lub modrzewiowe¹³⁰.

Świątynie wznoszono najczęściej wykorzystując starodrzew ze względu na znaczniejsze rozmiary. Drahan podaje, że jeszcze w XVII w. szerokość bali mogła przekraczać 50 cm szerokości. Od XVIII w. rozmiary te malały ze względu na zmniejszanie się zasobów wiekowego drzewostanu. W XVIII i XIX w. szerokość bali oscylowała w okolicach 25 cm ¹³¹.

Świątynie na pograniczu polsko – ukraińskim wznoszone były z bali okorowanych i okantowanych, okrąglaków, bądź półokrąglaków. Według Drahana półokrąglaki stosowano ze względu na polichromie we wnętrzu. Dla potrzeby gładkiego wnętrza ściany z okrąglaków wyrównywano gliną. Elementy obrabiano w kierunku podłużnym najczęściej toporem (lub toporem i piłą w przypadku pół- i ćwierćdrzewa). Heblowanie stanowiło wykończenie¹³². W XIX w. deski mniejsze jak np. szalunkowe były cięte piłą mechaniczną. Drewno zazwyczaj ścinano zimą, a prace budowlane rozpoczynano wiosną, dzięki takiemu zabiegowi malała możliwość paczenia się drewna, jednocześnie budulec był trwalszy.

Drewniane konstrukcje wymuszały uproszczenia, bądź rezygnację z niektórych rozwiązań stosowanych w budownictwie murowanym. Drewno nie pozwala m.in. na zastosowanie w rzucie budowli form zaokrąglonych. Powszechnym rozwiązaniem zamknięcia prezbiterium w świątyniach drewnianych jest wielobok nawiązujący formą do półkolistych absyd występujących w architekturze murowanej. Rozwiązania takie są powszechne na nizinnych terenach, w górach, ze względu na większe trudności terenowe, prezbiterium z reguły zamknięte jest prosto¹³³.

Podwaliny świątyń, szczególnie starszych i mniejszych, mogły leżeć bezpośrednio na gruncie, szczególnie jeśli podłoże było suche i piaszczyste¹³⁴. Układano je także na pacach drewnianych, pionowych kołkach - stojakach, które mogły być ustawiane obok siebie lub z przerwami, albo pod legarami podłogi jak w np. w Korczminie (il. 95). Pace nie występowały na terenach górzystych¹³⁵. Tam jako zamiennik stosowano kamienne stojaki, najczęściej w narożach. Ciągły fundament kamienny, bez zaprawy lub na zaprawie wapiennej, zdobywa popularność w XVIII w., a ceglany w XIX w. ¹³⁶ Luźny fundament kamienny czy pacowy dawał możliwość przewietrzania dolnych partii świątyni. W fundamentach późniejszych zostawiano w tym celu małe otwory.

Najpopularniejszym systemem w jakim wznoszono budowle drewniane, nie tylko świątynie, także mieszkania, była konstrukcja wieńcowa¹³⁷, rzadziej stosowano sumikowo - łątkową¹³⁸. Bierwiona wieńców w narożach łączyły się na kilka sposobów, do najczęściej stosowanych należą „na obłap”, które uważa się za najstarsze¹³⁹, „na nakładkę”, „na rybi (jaskółczy) ogon”, „na zamek” („niemieckie”)¹⁴⁰. Poszczególne pomieszczenia cerkwi jak np. nawy z zakrystiami łączyły się ze sobą na czop, prawdopodobnie w formie jaskółczego ogona (por. il. 28).

W świątyniach z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa, Budynina oraz sąsiednich cerkwiach kopułowych, występują wiązania na jaskółczy ogon. Tylko w najstarszych cerkwiach tego regionu z Korczmina i Hrebennego naroża wiązane są na nakładkę. Zabezpieczeniem poszczególnych bierwion przed przesuwaniem były specjalne kołki drewniane, czyli tyble, można je zauważyć np. w zakrystii świątyni z Chłopiatyna (il. 27). Dodatkowym wzmocnieniem zrębów ścian strzegącym przed ich deformacjami są lisice, występują one, ze względu na znaczną wysokość, np. przy ścianach świątyni z Dłużniowa (il. 55).

3.2. Regulacje prawne wznoszenia świątyń w państwie austro -

- węgierskim XVIII/XIX w.

Wznoszenie nowych świątyń było uregulowane prawem szczególnie w państwie austro - węgierskim. W 1785 r. orzeczono, że bez zgody Generalbaudirektion z siedzibą w Wiedniu nie może być rozpoczęta żadna fabrica eclesiae, a trzy lata później ogłoszono szczegółowe instrukcje dotyczące budowy i remontów kościołów¹⁴¹. Obowiązek remontu spoczywał na właścicielach ziemskich, państwo miało nadzorować jego wypełnianie. Dekret nadworny z 1783 regulował prawo patronatu. Władze państwowe miały prawo ostatecznie decydować o lokalizacji każdej nowej świątyni. Jednocześnie taka budowla powinna być wzniesiona przez właściciela dóbr, na terenie których ma powstać. Świątynie jeśli były wznoszone z funduszy państwowych, aby ich zbytnio nie nadwyrężać, musiały powstawać wyłącznie według stypizowanych planów Generalbaudirektion.

W XIX w. pojawiły się nowe rozporządzenia dotyczące wznoszenia nowych świątyń. Zaczęły powstawać ruskie komitety parafialne. Około 1890 r. rolnictwo galicyjskie weszło w taki etap rozwoju, który pozwolił i zaowocował wznoszeniem okazałych cerkwi na wsi¹⁴². W ostatniej ćwierci XIX w. i na początku XX sporządzanie planów coraz liczniejszych cerkwi stało się domeną prywatnych biur projektowych. Tego typu działalnością zajmowali się m. in. Julian Zahariewicz i Bazyli Nahirny, najwybitniejsi architekci zajmujący się budownictwem cerkiewnym.

3.3. Typologia form cerkwi drewnianych występujących na terenie południowo – wschodniej Polski

Pojęcie typologii, jest najczęściej stosowanym słowem przy charakterystyce drewnianych cerkwi. Definicja typologii przedstawia ją jako klasyfikację według typów, jako ujęcie zjawiska w ogólne prawa. Zaś przez typ rozumie się zbiór jednostek, np. przedmiotów, posiadających wspólne cechy¹⁴³. W odniesieniu do architektury pojęcia typu używamy zarówno w znaczeniu węższym, pewne elementy architektoniczne, lub szerszym, zespół budowli w określonym regionie¹⁴⁴. O słuszności tworzenia typologii oraz o ich metodyce można długo dyskutować, w ramach niniejszego opracowania nie przewidziano ujednolicenia stosowanych systematyk, ani tworzenie nowych, jest to przytoczenie poglądów różnych badaczy. Poniższy podrozdział będzie opierał się na literaturze, w której podejmowano próby systematyki drewnianej architektury cerkiewnej.

Badacze tworzący typologie drewnianej architektury cerkiewnej kierują się różnymi kryteriami, często nie uwidocznionymi w nazwach typów. Często używane jest nazewnictwo zapożyczone od grupy etnicznej, z którą można powiązać zasięg występowania pewnych form cerkwi. Dzieje się tak w przypadku świątyń z rejonów Podkarpacia (cerkwie łemkowskie, bojkowskie, huculskie). Z kolei cerkwie z rejonu lubelskiego częściej nazywane są na podstawie sposobu kształtowania bryły, choć nie zawsze konsekwentnie. Powyższe uwagi odnoszą się tylko do sposobu nazewnictwa poszczególnych form prawdziwymi kryteriami jakie przyjmuje się w obu przypadkach jest forma bryły, która często odzwierciedla podziały wewnętrzne. Treść niniejszego rozdziału w dużej części będzie opierała się na klasyfikacjach stworzonych przez dwóch badaczy – Ryszarda Brykowskiego i Jana Góraka.

Kształt cerkwi drewnianej niewątpliwie wywodzi się z budownictwa bizantyńskiego, z form tam wykształconych i adaptowanych do możliwości jakie stwarza, bądź wymusza drewno. Badacze szukają także źródeł w budownictwie ludowym, w świątyniach pogańskich oraz chatach wiejskich. Mniej popularny jest pierwszy pogląd ze względu na brak materiału badawczego i porównawczego od bardzo dawna nieistniejących pogańskich świątyń. Druga ścieżka odnosząca się do wpływów budownictwa wiejskiego zyskała wielu zwolenników, z których najsłynniejszym był Michajło Drahan¹⁴⁵. W swej publikacji czasami wręcz przesadnie doszukuje się związków drewnianej cerkiewnej architektury z terenów ziem ruskich z układem chaty wiejskiej.

Oczywiście pogląd ten można częściowo uzasadnić. Chata - jako mieszkanie mogła stać się podstawą do formowania cerkwi - domu bożego, bardziej okazałego i zdobionego, ale jednak domu. Nie da się też zupełnie odrzucić możliwości wpływu budownictwa pogańskiego, aczkolwiek ta opcja wydaje się nieco mniej przekonująca ze względu raczej na chęć odcięcia się od dawnego, pogańskiego kultu i skłonienia ku poszukiwaniu nowej formy wyrazu dla domu bożego. Tradycje budowlane pozostały bez wątpienia takie same jakie stosowano przy wznoszeniu chat wiejskich, zapewne wiedza budowlana kształcona przez wieki była stosowana w świątyniach jakie zaczęły pojawiać się wraz z nastaniem chrześcijaństwa.

Forma budowli związanej z nową, chrześcijańską religią musiała czerpać ze źródła, stąd wpływy bizantyńskie i wykorzystanie wzorów tam wykształconych, głęboko związanych z wymogami liturgicznymi. Główne różnice w formowaniu bryły cerkiewnej wynikają przede wszystkim z rodzaju budulca. W związku z tym, że kształtowała się daleko od źródła wzorów nie mogła nie ulec wpływom miejscowego budownictwa i jednocześnie wykształcić charakterystycznych tylko dla tego typu budowli cech. Pierwszą z nich jest bardzo powszechne stosowanie planu trójdzielnego z wyraźnie zaznaczoną nawą, na rzucie czworoboku i mniejszymi prezbiterium i babińcem (por. il. 7). Nie można jednoznacznie określić gdzie i kiedy wykształcił się ten układ. Prawdopodobnie powstawał na Rusi Halickiej (teren w przybliżeniu odpowiadający dzisiejszej południowo – zachodniej Ukrainie), pozostającej w jednym kręgu kulturowym z Rzeczypospolitą¹⁴⁶.

Drewniana architektura cerkiewna występująca w Europie, swoim zasięgiem obejmuje jej południowe i wschodnie obszary. Trudno jest jednoznacznie określić datę pojawienia się tego typu budowli. Bez wątpienia wiąże się ono z przyjęciem na wymienionych terenach chrześcijaństwa wschodniego i umacnianiem Kościoła. Pomimo głębokiego przywiązania do tradycji oraz niepodważalnych zasad kształtowania świątyni wschodniej, każdy region wykształcił z czasem charakterystyczną dla siebie formę. Najstarsze zachowane lub znane z przekazów ikonograficznych cerkwie ruskie pochodzą z XVI w.¹⁴⁷

Bardzo ogólnie można Europę podzielić na dwa zasadnicze kręgi kulturowe, z którymi powiązana jest architektura cerkiewna: starszy - bałkański i młodszy - ruski¹⁴⁸. Elementem łączącym świątynie poszczególnych obszarów jest oczywiście program liturgiczny oraz symbolika wynikająca z głęboko zakorzenionej tradycji. Różnice widoczne są w formowaniu rzutów, w bryle oraz w sposobie wykonania i rodzaju dostępnego budulca, w tym wypadku drewna.

Pierwszy krąg można uznać za najstarszy ze względu na bliskość Bizancjum i łatwiejszy dostęp do wzorów tam wykształconych. Architekturę tych obszarów można jeszcze podzielić na dwie odmiany: siedmiogrodzką (il. 88) i wołosko-serbską (il. 87)¹⁴⁹. Obie posiadają cechy wspólne, różnią się przede wszystkim rozmiarami. Pierwsze strzeliste i okazałe, drugie znacznie mniejsze, bardziej przysadziste. W obu grupach przeważają cerkwie o rzutach pozornie dwudzielnych i pozornie jednoprzestrzennych. Układy trójdzielne wyraźnie zaznaczone w rzucie występują rzadko. Dachy wołosko-serbskiego typu są dwuspadowe, jednokalenicowe, przeważnie zamykane wielobocznie.

Poprzez Bałkany bizantyńskie wzory promieniowały na północ, na Ruś Kijowską, a dalej ku terenom późniejszego Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Architektura pierwszego obszaru obejmowała białoruskie i ruskie ziemie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Budownictwo cerkiewne białoruskich terenów charakteryzowało się zdecydowanie większą skromnością świątyń, wyraźniej widoczne są też wpływy rosyjskiego prawosławia (przede wszystkim od momentu zniesienia Unii w 1839 roku)¹⁵⁰. Zachowane lub znane przykłady świątyń ziem ruskich z przełomu XV i XVI oraz XVII wieku, a także młodsze, były wznoszone według wspólnego założenia. Przede wszystkim są to świątynie na planie trójdzielnym, jedno- lub trójkopułowe, w których akcentowana jest część środkowa przez szerszą i wyższą nawę. Oczywiście w tym bardzo ogólnym schemacie można wyróżnić liczne typy i warianty. Liczba budowanych cerkwi wzrasta w wieku XVIII, a w XIX trwa intensywny rozwój drewnianej architektury cerkiewnej m.in. na obszarze Podkarpacia i unickiej diecezji chełmskiej. Technika stosowana przy wznoszeniu tych świątyń, znana z najstarszych przykładów, jest różna od stosowanej na obszarach Rusi północnej. Formowała się ona pod wpływem ciesielstwa zachodnioeuropejskiego przenikającego na te tereny za pośrednictwem Małopolski i Węgier.

W Europie drewniane budownictwo najdalej, od źródła, czyli Bizancjum, sięgało ku północno - wschodnim obszarom, obejmującym swym zasięgiem Archangielsk, Nowogród, Psków, Jarosław, Twer, Rostów, Włodzimierz, Murom, Riazań i Moskwę¹⁵¹. Najstarsze cerkwie tego terenu pochodzą z końca XV wieku i odznaczają się różnorodnością rzutów (dwu- i trójdzielne, jednoprzestrzenne dzielone wewnątrz na dwa lub trzy pomieszczenia) oraz brył (wielokalenicowe, wieżowe, bezwieżowe, basztowe). Wspólną cechą było natomiast operowanie nieokantowanym okrąglakiem lub półokrąglakiem. Jest to istotna cecha odróżniająca cerkwie tego terenu od budowanych na pozostających pod wpływem ciesielstwa zachodnioeuropejskiego obszarach¹⁵².

Drewniana architektura cerkiewna dawnej Rzeczypospolitej znajdowała się w kręgu ruskim. Na terenach obecnie należących do Polski najwięcej drewnianych zabytków sztuki cerkiewnej znajduje się na jej południowo – wschodnich obszarach, blisko granicy ze Słowacją, Ukrainą i Białorusią. Najwięcej drewnianych cerkwi (pomimo ogromnych zniszczeń) zachowało się w województwie podkarpackim, małopolskim oraz w województwach podlaskim i lubelskim. Najlepiej przebadanym i scharakteryzowanym obszarem jest Podkarpacie. Najliczniej na tym obszarze reprezentowane są dwie grupy cerkwi, związanych z regionami etnograficznymi, od których umownie zapożyczyły nazwy, łemkowskie i bojkowskie¹⁵³.

Pierwsza grupa, najbardziej różnorodna, tworzona przez świątynie znajdujące się na terenach Beskidu Sądeckiego i Niskiego w Polsce i na Słowacji¹⁵⁴. Dzieli się ona na pomniejsze typy. Najliczniej reprezentowanym jest typ nazywany północno- zachodnim (il. 89), jego cechą charakterystyczną jest wieża o pochyłych ścianach, z izbicą (czasem pozorną). Wieża posadowiona jest na ziemi i częściowo lub w całości obejmuje słupami babiniec. Są to najczęściej budowle trójdzielne, z wyróżniającą się wielkością, zarówno w planie jak i bryle, nawą¹⁵⁵.

Wymienia się też typ południowy, jego nieliczne przykłady istnieją tylko na Słowacji¹⁵⁶. Charakterystyczną jego cechą jest wieża o pionowych ścianach, posadowiona na zrębie ścian babińca. W Polsce natomiast szerzej występuje typ północno-wschodni¹⁵⁷. Cerkwie z tej grupy budowane były od końca XVIII do początków XX wieku. Są to budowle trójdzielne lub pozornie dwudzielne. Poszczególne części cerkwi mają zręby równej wysokości, odrębne dachy wieńczone są przez okazałe, baniaste sygnaturki. Zaś na osi cerkwi znajduje się wolnostojąca dzwonnica. Cerkwie typu północnego, schyłkowego, powstawały na terenie praktycznie całej Łemkowszczyzny i na ruskich ziemiach Słowacji¹⁵⁸. Budowano je nieprzerwanie od XVI do XIX wieku. Są to zazwyczaj budowle trójdzielne z wieżą od zachodu. Prezbiterium i nawa kryte są dwuspadowymi dachami zwieńczonymi baniastymi sygnaturkami .

Kolejną interesującą grupą, związaną z regionem etnograficznym, są cerkwie bojkowskie (il. 90), budowane od XVI do XIX wieku¹⁵⁹. Świątynie te mają układ trójdzielny z szerszą i wyższą nawą. Każda z części nakryta jest oddzielnym dachem brogowym. Wokół świątyni występuje wydatne zadaszenie.

Świątynie na planie krzyża greckiego zaliczane są do typu cerkwi huculskich¹⁶⁰ (il. 91). Centralnie umieszczona jest kopuła, ramiona przykryte dachami dwuspadowymi zaopatrzonymi czasami w sygnaturki. O cerkwiach na planie krzyża greckiego mówi się czasem jako o cerkwiach budowanych w narodowym stylu ukraińskim. Tym samym mianem określa się również cerkwie na podłużnym planie trójdzielnym z jedną lub trzema kopułami.

Pod koniec wieku XVIII, a także w XIX i XX powstawały cerkwie nazywane czasami bezstylowymi, często bardzo podobne do kościołów rzymskokatolickich z tego okresu¹⁶¹. Są to zarówno trój- jak i dwudzielne budowle z trójbocznie zamkniętym prezbiterium z zakrystią od północy i przedsionkiem lub wieżą od zachodu. Dachy w takich cerkwiach były kalenicowe, czasami z sygnaturką. Do tego typu można zaliczyć omówione poniżej cerkwie z tzw. grupy radzyńskiej (il. 92) i bezkopułowe z Zamojszczyzny (il. 103).

Na Białostoczyźnie cerkwie najczęściej wznoszone były na planach trójdzielnych, archaiczną formą jest świątynia jednoprzestrzenna, z reguły kryte były dachami dwuspadowymi, czasami brogowymi¹⁶². W XIX wieku nad pomieszczeniami z kilkoma kopułami wznoszono dachy wielospadowe. Dzwonnice umieszczane były bądź w dachu, rodzaj sygnaturki, bądź dobudowywano je do nawy (w konstrukcji wieńcowej) lub stawiano oddzielnie (konstrukcja słupowa).

Architektura cerkiewna na Lubelszczyźnie prezentuje kilka typów. Wśród cerkwi na Podlasiu wykształcił się typ radzyński (il. 92) - nawiązujący do architektury kościelnej¹⁶³. Najstarszą cerkwią tego typu jest świątynia w Łukawcu z 1695 roku, prawdopodobnie stała się wzorem dla innych świątyń z tej grupy, które istnieją lub istniały w miejscowościach: Bezwola, Horodyszcze, Kolembrody (spłonęła w 1931 roku), Korczówka (spłonęła w 1953 roku), Przegaliny Duże, Rudno, Witoroż. Cerkwie te tworzą zwartą grupę na terenie pomiędzy Radzyniem, Parczewem, a Białą Podlaską. W wyglądzie zewnętrznym nie różnią się zasadniczo od kościołów bezwieżowych, cechą charakterystyczną jest równej wysokości babiniec, nawa i prezbiterium, przykryte wspólnym dachem z kalenicą na jednym poziomie. W rzucie przyziemia są trójnawowe z węższym babińcem i prezbiterium. Podobne cerkwie występują także na Zamojszczyźnie.

Wśród cerkwi dawnego województwa zamojskiego Jan Górak¹⁶⁴ wyróżnił typy: trójkopułowe (il. 94) i jednokopułowe (il. 93)¹⁶⁵, cerkwie bezkopułowe oraz bizantyjsko-rosyjskie. Cerkwie bezkopułowe nie różnią się wyglądem od kościołów rzymskokatolickich (Łosiniec (il. 103), Strzyżów, Śniatycze, Horodło). Kryte są zazwyczaj dachami dwuspadowymi, wieńczonymi sygnaturką, prezbiterium pokryte jest odrębnym dachem. W tym miejscu można jeszcze wspomnieć o „podtypie” cerkwi z dzwonnicą nad babińcem, reprezentują go tylko dwa przykłady, Jarczów (il. 104) i Turkowice (rozebrana)¹⁶⁶. Grupa cerkwi bizantyjsko-rosyjskich, w literaturze nazywanych także rosyjskim¹⁶⁷, były świątyniami, prawdopodobnie, budowanymi przez władze carskie po kasacie unii¹⁶⁸. Cerkwie te od innych typów różnią się przede wszystkim odmiennym ukształtowaniem planu, z reguły centralnym z licznymi dodatkowymi pomieszczeniami. Poszczególne części świątyń kryte dachami dwuspadowymi lub namiotowymi. W zwieńczeniu często sygnaturka. Nie nawiązują do tradycyjnie budowanych na tym terenie. Są to świątynie m.in. w Wiszniowie, Lipinach Górnych, Werbkowicach, Gdeszynie, Potoczku.

3.4. Charakterystyka drewnianych cerkwi kopułowych na południowo –wschodnim obszarze Polski

Mówiąc o cerkwiach kopułowych nie można zapomnieć, że istnieje kilka rodzajów kopuł o różnych przekrojach i czasem dalekich w formie od klasycznego rozumienia tego pojęcia. Kopuła jest formą zaczerpniętą z budownictwa murowanego i jednocześnie elementem najtrudniejszym do odtworzenia w drewnie. Zasadniczą jej częścią jako sklepienia jest czasza, która w przekroju może dawać łuk półkolisty, koszowy, ostrołukowy, cebulasty, eliptyczny. Kopuła o kształcie półkuli zwana jest banią.

W najstarszych znanych przykładach cerkwi ruskich widać dwie zasadnicze odmiany krycia, które w tym opracowaniu nazywane są kopułą, jest to kopuła, jako bania oraz wierch¹⁶⁹. Polskim odpowiednikiem wierchu będzie cztero- lub ośmopołaciwy dach namiotowy, często wielokrotnie łamany, nazywany też brogowym, jak np. w cerkwiach bojkowskich (por. il. 90). Tego typu przykrycie wykonane jest analogicznie jak zrąb cerkwi, z tym, że bierwiona stopniowo skracane dają zwężającą się ku górze formę zrębowej piramidy¹⁷⁰. Takie rozwiązanie było powszechne na terenach dawnej Rusi Kijowskiej (obszar dzisiejszej wschodniej i centralnej Ukrainy), było również proste w realizacji co odpowiadało możliwościom drewna¹⁷¹.

Bardziej skomplikowana jest kopuła ośmioboczna nałożona na czworoboczny zrąb lub ośmioboczny tambur. Jej cztery równoległe do siebie ściany stanowią jakby przedłużenie zrębów, zaś skośne opierają się jedynie końcami na zrębie. Narożna, pusta przestrzeń albo przykrywana była deskami prosto niczym strop albo skośnie imitując pendentywy.

Cztery cerkwie omawiane w niniejszej pracy prezentują właśnie ten rodzaj kopuły (il. 109). Jest on w formie najbardziej zbliżony do wzorców ze świątyń murowanych. Jeśli chodzi o cerkwie sąsiednie nie wszystkie posiadają tego typu kopuły¹⁷². Jednak o wszystkich można mówić jako kopułowych.

Grupa cerkwi kopułowych na terenie wschodniej Zamojszczyzny (powiaty hrubieszowski i tomaszowski) stanowi bardzo ciekawe zagadnienie. Jest to jedyne na obszarze Polski tak liczne skupisko tego typu świątyń¹⁷³, którą to formę uznaje się za najpopularniejszy typ cerkwi drewnianej dla obszarów Chełmszczyzny, południowego Podlasia oraz Galicji Wschodniej¹⁷⁴. Na odrębność cerkwi drewnianych rejonu Zamojszczyzny zwrócili uwagę dwaj badacze: Marian Kornecki¹⁷⁵ i Ryszard Brykowski¹⁷⁶. Grupę tych cerkwi umownie nazwano typem tomaszowsko-hrubieszowskim. Od świątyń z północnych i zachodnich obszarów województwa lubelskiego różni je przede wszystkim bryła, szczególnie sposób krycia świątyni dachem, najczęściej dwuspadowym. Cerkwie trójkopułowe pojawiają się właściwie tylko w pasie przygranicznym (por. Tablica 1, 2).

Świątynie takie istniały m. in. w następujących miejscowościach: Hopkie (zniszczona w 1940), Hulcze (spalona w 1973) (il. 94), Siedliska, Ulhówek (rozebrana w 1964), Wierzbica (zawaliła się w 1992) (il. 105). Cerkwi tych było na pewno więcej, z przekazów wiemy na przykład o istnieniu cerkwi trójkopułowej w Tomaszowie Lubelskim. Zachowało się siedem świątyń tego typu¹⁷⁷ w: Budyninie, Chłopiatynie, Dłużniowie, Hrebennem (il. 97), Liskach, Tarnoszynie (przeniesiona do Muzeum Wsi Lubelskiej) (il. 102), Zubowicach (il. 101). Są wśród nich cerkwie o kopułach niższych nad prezbiterium i babińcem, a wyższą kopułą środkową oraz z niemal jednakowej wysokości kopułami.

O tradycji trójwierchowych cerkwi dają świadectwo ikony z XV-XVI w.¹⁷⁸ Ten typ cerkwi kopułowych na ziemiach polskich występuje wzdłuż wschodniej granicy państwa (teren dawnego województwa zamojskiego i dalej na południe). W oddaleniu od granicy istnieją już cerkwie kryte z reguły dachami dwuspadowymi, przypominające drewniane świątynie łacińskie, np. cerkiew z Łosińca (il. 103). Najbardziej na zachód wysuniętą świątynią kopułową jest cerkiew w Zubowicach (il. 101).

Bogactwo cerkwi kopułowych na Zamojszczyźnie dopełniają świątynie jednokopułowe istniejące jeszcze w miejscowościach: Bełżec (il. 99), Korczmin (najstarsza w tym regionie, 1658) (il. 95) , Sulimów, Szpikłosy (il. 93), Terebin, Myców (il. 100). Tego typu świątynie istniały jeszcze m. in. w Dyniskach, (spalona w 1990), Kościaszynie (rozebrana w 1985), Teniatyskach (zawaliła się w 1992), Werechaniach (spalona w 1947), Witkowie (rozebrana w 1983). Cechą charakterystyczną tych świątyń jest kopuła umieszczona nad nawą, skrajne pomieszczenia, czyli babiniec i prezbiterium, przykryte są najczęściej dachami dwuspadowymi.

4. Dziewiętnastowieczne cerkwie trójkopułowe z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa oraz Budynina

4.1. Ogólna historia zabytków

Po podpisaniu Unii Brzeskiej miejscowości Chłopiatyn, Liski, Dłużniów i Budynin, w których znajdują się zabytki będące tematem niniejszego opracowania, zostały objęte granicami unickiej diecezji chełmskiej, wcześniej prawosławnej. W XIX w. znajdowały się w granicach dekanatów bełskiego i waręskiego w greckokatolickiej diecezji przemyskiej, w administracji państwowej tereny te należały do powiatu sokalskiego znajdującego się w województwie lwowskim.

Pierwsze wzmianki o miejscowościach Chłopiatyn, Liski, Dłużniów i Budynin pojawiają się już w 1. poł. XV wieku¹⁷⁹. Istnienie cerkwi w tych wsiach notuje się w 2. ćwierci XVI w.¹⁸⁰ Z literatury wiadome jest, że w latach 1619-1620 Budynin, Chłopiatyn i Liski, były siedzibami parafii¹⁸¹, zaś w 1696 odnotowana jest parafia w Dłużniowie¹⁸². W 1772 r. parafie należały do oficjalatu bełskiego¹⁸³. Dłużniów i Liski wchodziły w skład dekanatu Waręż, zaś Budynin i Chłopiatyn dekanatu Bełz. Podczas ustalania granic administracji kościelnej w latach 1785/86 z diecezji chełmskiej do przemyskiej przeszły także te cztery parafie¹⁸⁴, Budynin, Dłużniów i Liski utrzymały status probostw, Chłopiatyn stał się cerkwią filialną parafii Oserdów¹⁸⁵ (zob. Tablica 3). Taki stan rzeczy utrzymał się do wybuchu drugiej wojny światowej.

Po 1945 r. wszystkie omawiane cerkwie, podobnie jak większość cerkwi tego obszaru zostały z czasem przejęte przez Kościół rzymsko - katolicki¹⁸⁶. Nie jest prawdą jakoby cerkwie te po 1875 r. zostały zamienione na prawosławne, czy jak podaje się w przypadku Dłużniowa wzniesiona już jako prawosławna¹⁸⁷. W 1875 r. omawiane parafie znajdowały się pod jurysdykcją biskupa przemyskiego, w zaborze austriackim. W schematyzmach z 1899 r., czy nawet 1938-39 nie ma wzmianki, że świątynie te są prawosławne.

Pomimo tego, że wsie znajdują się w niewielkich odległościach od siebie należały do różnych właścicieli, jedynie Chłopiatyn i Budynin przez pewien czas były własnością jednej rodziny Magierów, Chłopiatyn od 1484, a Budynin od 1463. Na przełomie XVII i XVIII w. prawdopodobnie większa część pobliskich ziem należała do rodziny Bełżeckich¹⁸⁸. Wśród omawianych cerkwi tylko w dwóch przypadkach wskazuje się na konkretnego fundatora. Jest to cerkiew w Liskach powstała z fundacji Jana Krzyżanowskiego¹⁸⁹ i z Dłużniowa¹⁹⁰, której fundatorem miał być Henryk Rylski¹⁹¹. W okresie powstawania omawianych świątyń obowiązywało ciągle prawo patronatu. W schematyzmach z końca XIX w. wymieniani są różni opiekunowie cerkwi nie zawsze byli oni właścicielami dóbr, na których znajdowały się świątynie¹⁹².

4.2. Prezentacja cerkwi

Cerkwie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina zaliczane są do cerkwi trójkopułowych¹⁹³. Szczegółowe opisy świątyń zamieszczone są w Katalogu, w tym rozdziale ogólnie przedstawione zostaną ich wspólne i różne cechy.

Cerkwie z reguły sytuowane były na obrzeżach wsi, najlepiej na wzniesieniach (por. il. 35, 53). Omawiane świątynie pierwotnie odpowiadały temu schematowi, obecnie jednak ze względu na rozrost wsi znajdują się między zabudowaniami. Tylko cerkwie z Lisek i Dłużniowa usytuowane są na wyraźnych wzniesieniach. Pozostałe stoją na gruncie płaskim. Wynika to z właściwości ukształtowania terenu, trudno w ich okolicy znaleźć odpowiednie wzniesienie.

Wszystkie omawiane cerkwie wzniesione są na rzucie trójdzielnym z mniejszym prezbiterium i babińcem, wszystkie części na planie zbliżonym do kwadratu (il. 109). Prezbiterium zamknięte trójbocznie, skierowane ku wschodowi. Świątynie wzniesione są w konstrukcji zrębowej. Zarówno w planie jak i bryle wyróżnia się cerkiew z Lisek posiadająca pomiędzy poszczególnymi częściami prostokątne „łączniki” (por. il. 33, 34, 37, 109), widoczne także w bryle. Różni się również ustawieniem kopuł bezpośrednio na zrębie, bez tamburów (il. 37). Cerkwie z Chłopiatyna i Budynina posiadają balkony nad zachodnim wejściem do babińca (il. 14, 72). Budynin i Dłużniów mają po dwie zakrystie, zaś Chłopiatyn jedną od północy, Liski jedną od południa, pierwotnie cerkiew ta posiadała dwie zakrystie (północna rozebrana w 1981 r.¹⁹⁴) (por. il. 109).

W bryłach świątyń wyraźnie zaznaczony jest poziomy podział na trzy kondygnacje, dolną, poniżej opasanija, w przypadku Chłopiatyna i Budynina z nieoszalowanym zrębem, środkową pomiędzy daszkiem opasanija i daszkiem przykrywającym gzyms wieńczący zrąb ścian. Cerkiew z Lisek obecnie nie posiada tego zadaszenia, jednak ze starszych fotografii wiadomo, że takowe istniało (zob. il. 47). Na zestawieniu brył i rzutów omawianych świątyń cerkiew z Lisek przedstawiona jest w stanie przed zdemontowaniem opasaniji (il. 109).

Na zrębie ścian opierają się ośmioboczne tambury z ośmiopołaciowymi baniami, za wyjątkiem Lisek, gdzie banie pozbawione są tamburów. Kopuły Dłużniowa i Budynina są wysmukłe, mają czasze zbliżone w przekroju do ostrołuku (por. il. 25, 51, 70), w Chłopiatynie (il. 11) czasze nad nawą i babińcem przypominają cebulasty spłaszczony kształt, natomiast nad prezbiterium, jest to po prostu ośmiopołaciowy dach, w formie stożka¹⁹⁵. Czasza cerkwi z Lisek jest półkolista (il. 34).

Wszystkie kopuły i daszki obecnie kryte są blachą, można przypuszczać, że pierwotnie były pokryte gontem. Przemawia za tym niska cena materiału oraz popularność tego pokrycia w regionie zarówno w budowlach sakralnych jak i świeckich. Wiadomo, że kilka cerkwi z okolic było kryte gontem np. cerkiew z Korczmina, Hrebennego, Bełżca¹⁹⁶.

Kopuły w czterech omawianych świątyniach wzniesione są w systemie wieńcowym, ośmioboczna czasza nałożona jest na ośmioboczny tambur (Chłopiatyn, Dłużniów, Budynin) lub czworoboczny zrąb (Liski). Jej cztery równoległe do siebie ściany stanowią jakby przedłużenie zrębów zaś skośne opierają się jedynie końcami na zrębie lub tamburze.

We wnętrzu świątyni, w miejscu zbiegu skośnych ścianek tamburów i ścian zrębów, tworzą się puste przestrzenie, które są przykrywana deskami prosto niczym strop albo skośnie imitując pendentywy i właśnie ten sposób występuje w świątyniach z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina. Taką pendentywę bardzo rzadko wykonywano zrębowo, najczęściej po prostu zakładano powstałą „dziurę” deskami, a jej wnętrze pozostawało puste. Od zewnątrz to miejsce tworzy część daszku u podstawy tamburu, ewentualnie kopuły, jak w przypadku Lisek.

Wszystkie kondygnacje cerkwi są równej wysokości. Także pionowe podziały w bryłach są bardzo wyraźne. Zaznaczają się główne osie poszczególnych części świątyni, czyli prezbiterium, nawy i babińca. Bryła nawy jest szersza od skrajnych części, widać to także na zewnątrz. Wyjątkową bryłę ma cerkiew z Lisek, dotyczy to wspomnianych już kopuł bez tamburów oraz dodatkowych ścianek, „łączników” pomiędzy prezbiterium i nawą oraz między nawą i babińcem (il. 34). We wszystkich cerkwiach zakrystie mieszczą się w wysokości dolnej kondygnacji.

Dodatkowymi elementami zewnętrznymi w bryłach cerkiewnych są w przypadku Chłopiatyna (il. 14) i Budynina (il. 72) balkony na zachodniej ścianie babińca ponad głównym wejściem, przekryte dwuspadowymi daszkami wspartymi na drewnianych słupach. Cerkiew w Liskach ma tylko dwuspadowe zadaszenie nad drzwiami zachodnimi do babińca, natomiast w Dłużniowie (il. 55) każde z trzech głównych wejść, od zachodu do babińca oraz od południa i północy do nawy posiada ganeczki nakryte dwuspadowymi daszkami i wspartymi na słupach.

Trudno jest jednoznacznie określić czy cerkwie były z zewnątrz zdobione w jakiś określony sposób tym bardziej malowane. Jednak np. na cerkwi w Chłopiatynie, na zachodniej ścianie babińca po obu stronach głównego wejścia zachowały się ślady polichromii z fragmentami przedstawień figuralnych oraz ślady brązowej farby może to świadczyć o pomalowaniu zachodniej ściany i drzwi (il. 19), a może całej świątyni, na co jednak nie ma dowodów. Południowa ściana babińca także ma ślady farby niebieskiej (il. 18) z odbitym miejscem na którym wisiał krucyfiks, może to świadczyć o pomalowaniu całej południowej ściany babińca na niebiesko¹⁹⁷.

Na południowej ścianie babińca w Budyninie zachował się jeszcze fragment krzyża (rzeźbionego, il. 76), w tym samym miejscu co w Chłopiatynie. W Budyninie odrzwia i skrzydła drzwi bocznych i do zakrystii są malowane w kolorze ochry, zaś główne są brązowe. Do innego rodzaju zdobień można zaliczyć dekoracyjne opracowanie elementów, jak ma to miejsce w cerkwi z Dłużniowa, na zachodnich drzwiach umieszczone są płyciny z przedstawieniami śś. Piotra i Pawła (il. 56). W Liskach zaś widoczne są ślady polichromii na podniebieniu zadaszenia przy zachodniej części babińca. Obecny kolor drzwi sugeruje, że są pomalowane tak jak wcześniej i tak jak w innych cerkwiach na brązowo. Na zdjęciach archiwalnych z Lisek widać, że cerkiew miała dodatkową dekorację w formie ząbków pod okapami (il. 47). Dekoracyjnie opracowane są rysie widoczne w cerkwiach z Chłopiatyna (il. 16) i Budynina (il. 75, 76).

Jedyne zewnętrzne inskrypcje jakie się zachowały można znaleźć w Chłopiatynie, są wyryte na podwalinie od wschodu prezbiterium i na nadprożu zachodniego wejścia do babińca (il. 31, 32).

Otwory okienne w głównych częściach świątyń umieszczone są w drugiej i trzeciej kondygnacji, osadzone w drewnianych ościeżnicach, stałe, przylgowe (Liski - il. 37, Dłużniów - il. 53 i Budynin - il. 74) oraz tępe jak w przypadku cerkwi z Chłopiatyna (il. 13). Większość ma kształt stojącego prostokąta, czasem zamkniętego łukiem odcinkowym, zarówno w środkowej jak i najwyższej kondygnacji. W tamburach pojawiały się okienka okrągłe najczęściej we wschodniej ścianie prezbiterium. W najniższej kondygnacji w zakrystiach znajdują się z reguły małe okienka ościeżnicowe, jednoskrzydłowe (cerkiew z Chłopiatyna w zakrystiach ma wewnętrzne okiennice). Wszystkie okna szklone są w drewnianych szczeblinach. Dla zabezpieczenia przed deszczem okna w zrębach nawy, babińca i prezbiterium mają w górnych partiach listwy, pełniące rodzaj daszków, poza świątynią z Lisek, gdzie są one zrobione z blachy (il. 37), pozostałe są drewniane. W cerkwi z Chłopiatyna i Budynina (il. 74) umieszczone są od góry i po bokach górnej strefy okien. W Dłużniowie i Liskach znajdują się tylko od góry.

We wszystkich świątyniach główne drzwi są deskowo – listwowe (il. 23), ale posiadają dekoracyjne deskowe opierzenie, najbardziej zdobne w Dłużniowie, pseudopłyciny (il. 56). W omawianych świątyniach tylko w Dłużniowie znajdują się drzwi w nawie. W Budyninie i Chłopiatynie, w babińcu umieszczone są dwie pary drzwi, główne wejście od zachodu i boczne od południa (il. 9, 68). Liski posiadają tylko jedno wejście do babińca od zachodu (il. 33).

Przestrzeń wewnątrz świątyń tak samo jak w planie i bryle wyznaczona jest przez trzy główne pomieszczenia. Wszystkie przykryte są oczywiście kopułami. Wszystkie kopuły jak i ściany pokryte są polichromiami. Farba naniesiona jest na deski, grubości około 2 cm, którymi oszalowane są ściany. Malowidła mają charakter barokizujący, przejawiający się przede wszystkim w formach ornamentu. Są to przedstawienia iluzjonistyczne oraz figuralne (il. 20, 40, 65, 70, 80). Pojawiają się na nich sceny ze Starego i Nowego Testamentu oraz postacie świętych. W babińcu często są to postacie świętych kobiet (il. 65).

Istotnym elementem organizującym przestrzeń nawy i babińca są empory. W Chłopiatynie jest to po prostu chór śpiewaczy na zachodniej ścianie babińca (il. 22). Ciekawe rozwiązanie tego samego elementu znajduje się w świątyni z Lisek, jest o tyle niespotykane, że empora umieszczona jest na styku dwóch pomieszczeń nawy i babińca (il. 45, 46). Najbardziej okazałe empory znajdują się w Dłużniowie, rozmieszczone na kilku poziomach, obiegają z trzech stron nawę, a na zachodniej ścianie babińca znajduje się chór muzyczny (il. 64). Także w Budyninie empory są bardziej rozbudowane, ale obiegają tylko ściany babińca i zachodnie fragmenty ścian nawy (il. 82). Galeryjki te prawdopodobnie stanowiły rozwiązanie pozwalające na pomieszczenie większej liczby osób w świątyni, szczególnie jeśli chodzi o cerkiew z Dłużniowa, gdzie ewidentnie umieszczenie empor w nawie sugeruje ich przeznaczenie dla wiernych. Trudno powiedzieć czy w Liskach galeria była chórem muzycznym czy służyła wiernym.

Najcenniejszym elementem wyposażenia poszczególnych świątyń i jednocześnie dominantą w podziałach wnętrza, jest niewątpliwie ikonostas, pomimo, że w każdej z nich jest częściowo zdemontowany. Wykrój ikonostasów w czterech omawianych świątyniach oparty jest na łuku. W cerkwiach starszych (Chłopiatyn, Liski) jest to łuk odcinkowy (il. 21, 41), zaś w młodszych (Dłużniów, Budynin) pełnym (il. 61, 78). We wszystkich zdemontowana jest część środkowa z rzędem ikon namiestnych oraz wrotami. Tylko w Chłopiatynie (il. 24) i Liskach zachowały się zdemontowane elementy (il. 42).

Cechą młodszych ikonostasów jest także to, że są raczej dostawione do ściany, pomiędzy nawą i prezbiterium, a dolne ich partie połączone są z bocznymi ołtarzami tworząc stylistyczną i konstrukcyjną jedność (il. 60, 78). Dekoracja snycerska ikonostasów jest skromna, są to głównie dekoracyjne ramy na poszczególne ikony oraz drobne elementy zdobnicze. Ikonostasy z Budynina i Dłużniowa wykazują wiele podobieństw nie tylko w kształcie łuku, ale w całym sposobie formowania konstrukcji¹⁹⁸.

Wśród wyposażenia zachowały się także ołtarze główne. W Dłużniowie nastawa ołtarzowa w formach neogotyckich (il. 63). Liski posiadają wyjątkowy ołtarz w formie zdobnego baldachimu (il. 43), a w Budyninie (il. 79) i Chłopiatynie (il. 26) ołtarze neobarokowe. W Budyninie zachowały się ikony Matki Bożej i Chrystusa pochodzące najprawdopodobniej z ikonostasu wcześniejszej cerkwi (il. 83.). Ołtarze główne są zapewne pozostawione na pierwotnym miejscu, czyli pod wschodnią ścianą prezbiterium. Stoły – żertwienniki nie zachowały się.

Ołtarze boczne oraz samodzielne ambony będące wyrazem latynizacji świątyni wschodniej znalazły także miejsce w omawianych cerkwiach. We wszystkich czterech znajdują się ołtarze boczne. W Dłużniowie i Budyninie ołtarze boczne stanowią integralną część ikonostasu (il. 60, 78). Ambony istnieją w cerkwi z Lisek (il. 44), Dłużniowa (il. 58) i Budynina (il. 80). Ambona z Dłużniowa jest wyjątkowa na tle pozostałych (Liski, Budynin ambony koszowe) ze względu na połączenie ambony z konfesjonałem. Rzeźbione ławki z oparciami zachowały się w cerkwiach z Dłużniowa i Budynina. Znakiem latynizacji cerkwi było również wprowadzanie do ich wnętrza organów, których jednak nie było w omawianych świątyniach.

Wszystkie cerkwie posiadają podłogi drewniane. Być może pierwotnie nie było tam podłóg tylko klepisko, co bywało spotykane ¹⁹⁹. Jednak brak jest śladów, które mogłyby potwierdzić tą tezę. Posadzki w tych cerkwiach nie są spotykane. W Dłużniowie można zauważyć kamienny okrągły kamień na linii kończącej podwyższenie prezbiterium (il. 59), może stał tam tetrapod, jednak trudno jest to jednoznacznie stwierdzić.

4.3. Analiza układu funkcjonalno – przestrzennego

Grupa omawianych świątyń z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina ma charakterystyczną dla drewnianych cerkwi tego regionu bryłę trójkondygnacyjną i trójosiową. Wyróżnia je sposób przykrycia, czyli kopuły. Tak samo układ wnętrza jest typowy, czyli trójdzielne wnętrze z największą nawą i mniejszymi prezbiterium i babińcem.

Najważniejszą ideologicznie częścią cerkwi jest sanktuarium – swiatłyszczije. Na wschodniej ścianie prezbiterium umieszczony jest ołtarz z retabulum (obraz zaprestilny). Liturgia odprawiana była tyłem do ludu i przy zamkniętych carskich wrotach, otwieranych na niektóre jej części. Często na ołtarze fundowano drogocenne tabernakula srebrne i złote w kształcie cerkiewek. Jeszcze w świątyni z Budynina (il. 84) i Dłużniowa, również w cerkwi z Hrebennego (il. 98) zachowały się pozłacane tabernakula o architektonicznych formach. Ołtarze w zasadzie nie różniły się od tych w świątyniach łacińskich ( por. il. 26, 43, 63, 79). Był to jeden z przejawów latynizacji świątyni wschodniej. Obecnie na przeciwko ołtarza przyściennego - prestiłu, w każdej ze świątyń, stoi ołtarz typu versus populum nie stanowiący pierwotnego wyposażenia.

Po północnej stronie prezbiterium umieszczony był stolik do przygotowywania darów ofiarnych – żertwiennik. Przez większość czasu trwania Liturgii czynności z nią związane odbywały się w przestrzeni prezbiterium oddzielonego od nawy nie tylko ikonostasem, ale także podniesionego o stopień względem poziomu podłogi nawy i babińca. Akcja liturgiczna rozgrywająca się przed ikonostasem w zasadzie działa się już w przestrzeni nawy, przeznaczonej dla wiernych.

Nawa ze względu na konieczność pomieszczenia większej ilości osób przy jednoczesnym dobrym widoku na ikonostas i prezbiterium była od niego szersza. Na środku nawy stał tetrapod z ikoną np. danego święta. Nie było dozwolone przechodzenie między soleą i tetrapodem, należało go obejść²⁰⁰. Obecnie w nawie stoją ławki, ich pierwotne miejsce było w babińcu, jednak to czy nie stały w nawie nie jest przesądzone. Ławki jakie znajdują się w poszczególnych cerkwiach pochodzą z pierwotnego wyposażenia, niestety za dowód tego może służyć tylko inwentarz cerkwi z Budynina, wymieniający na stanie 6 ławek. Istotnym elementem znajdującym się w nawie była również ambona (prepowiedielnica) umieszczana na północnej ścianie. Ambony takie jak już wspomniałam w poprzednim rozdziale zachowały się w świątyniach z Lisek, Dłużniowa i Budynina.

Z nawy można swobodnie przejść do babińca jest on stosunkowo przestronny i właściwie jest powiększeniem nawy. Kiedy stracił już tak wyraźną rolę rozdzielania wiernych względem płci mógł być bardziej otwarty, pozwalający lepiej widzieć akcję liturgiczną. Trudno powiedzieć od kiedy kobiety mogły przebywać podczas nabożeństwa w nawie, jeszcze w wizytacjach z początków XIX w. jest mowa o osobnych miejscach²⁰¹. Pomimo możliwości przebywania kobiet podczas Liturgii w nawie ciągle istniał rozdział, kobiety stały po lewej a mężczyźni po prawej stronie²⁰².

Ważnym elementem, nie organizującym przestrzeni, ale bez wątpienia wpływającym na jej charakter są okna. Umieszczone w nawie dawały stosunkowo dużo światła. W prezbiterium ułatwiały czytanie liturgicznych ksiąg. W starszych cerkwiach liczba okien jest mniejsza. Wynikało to m.in. z tendencji do pozostawiania ścian północnych bez otworów okiennych ze względu na kojarzenie jej z siłami zła²⁰³. Pojawiają się tam dopiero od 2. poł. XVII w., często we wcześniejszych budowlach były dodatkowo wycinane. W XIX w. liczba okien była znacznie wyższa w porównaniu z wiekami wcześniejszymi. W samej nawie, w omawianych świątyniach jest osiem lub sześć okien, nie tylko w ścianach zrębu, ale i w tamburach²⁰⁴. Pozwalają one na lepsze doświetlenie górnych partii pomieszczenia, tym samym wpływają na lepszą widoczność polichromii usytuowanych stosunkowo wysoko. Na zwiększenie liczby okien w świątyni miało też wpływ budownictwo murowane.

4.4. Analiza konstrukcji

Wszystkie cztery omawiane cerkwie w całości, łącznie z kopułami, wzniesiono w systemie wieńcowym. Podwaliny obecnie ułożone są na podmurówce ceglanej, tylko cerkiew z Budynina (il. 75, 76) posadowiona jest na podmurówce z piaskowca.

W świątyniach wykorzystano do konstrukcji ścian i kopuł drewno sosnowe, zaś w podwalinach użyto drewna dębowego. Bale są okorowane i okantowane o przeciętnej grubości ok. 25 cm, najczęściej ćwierć- i półdrzewa. Podwaliny natomiast grubsze, ok. 30 cm, z całego drzewa²⁰⁵. Narożniki świątyń zwęgłowane są na jaskółczy ogon (por. Katalog), zaś podwaliny na zamek prosty i nakładkę (Liski).

Bryły omawianych cerkwi były trójkondygnacyjne²⁰⁶. Dwie dolne strefy wyznaczane przez opasanija wsparte na rysiach, czyli dłuższych, wystających bierwionach. Opiera się na nich daszek, czasem od spodu podbity deskami (Dłużniów). Tylko w cerkwi z Budynina daszek na wschodniej ścianie prezbiterium opiera się na dodatkowych słupach przylegających do zrębu. Na archiwalnym zdjęciu z Lisek (il. 47) widać podobną konstrukcję, nie można jednak stwierdzić czy istniała ona wokół całej świątyni, czy tylko w jej wschodniej części.

Poniżej tamburów w cerkwiach z Chłopiatyna, Dłużniowa oraz Budynina i między podstawą kopuł, a zrębem w świątyni z Lisek, znajdują się daszki okapowe (por. il. 12, 37, 53, 72), nieco mniejsze niż opasanija, ale również pełniące funkcje zabezpieczające zręby przed zbytnim przesiąkaniem wody. Pokryte są obecnie blachą, zaś od dołu podbite deskami.

Części ścian bądź całe świątynie były oszalowane, Dłużniów i Chłopiatyn na styk do czoła z listwą, Budynin, na styk (po remoncie na styk z listwą). W Liskach, obecny szalunek to rodzaj opierzenia żaluzjowego pionowymi deseczkami, przed remontem, na starszych fotografiach (il. 47) z „białej karty”, jest na styk z listwą.

Wraz ze wznoszeniem ścian montowano także oboknia i odrzwia, łączone były z bierwionami na wpust (w obramieniu) i wypust w bierwionach. Materiał na obramienia musiał być dobrej jakości. W omawianych świątyniach są to dosyć szerokie elementy (ok. 25 cm). W Chłopiatynie nadproże opiera się na słupach, nabita jest na nie deska z inskrypcją (il. 32). W Budyninie, Dłużniowie i Liskach nadproże ze słupami łączy się po skosie.

Cerkwie nie wykazują znacznych różnic w sposobie wykonania, świadczy to bez wątpienia o tradycyjnym sposobie ich wznoszenia. Bierwiona i podwaliny obrabiano ręcznie. Elementy szalunku oraz stolarki okiennej i drzwiowej cięte były maszynowo, wykańczane zaś ręcznie.

5. Cerkwie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina - kontynuacja, czy szukanie nowych form w drewnianej architekturze cerkiewnej XIX wieku

Tradycja budowlana zauważalna w cerkwiach z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina sięga bardzo daleko, biorąc pod uwagę tylko czasy panowania chrześcijaństwa. Forma cerkwi kopułowej była obecna jeszcze w czasach prawosławia. W najbliższej okolicy omawianych zabytków (dawne województwo zamojskie), w promieniu ok. 50 km, zachowało się trzynaście cerkwi kopułowych (por. Tablica 1, 2), w tym świątynia z Tarnoszyna (Uhrynowa) obecnie w MWL. Pozwalają one prześledzić tendencje budowlane od połowy XVII do końca wieku XIX.

Najstarszymi cerkwiami zachowanymi na tym obszarze są świątynie z Korczmina (pow. tomaszowski) i Hrebennego (pow. tomaszowski). Jednokopułowa cerkiew z Korczmina, pochodzi z 1658 r., w późniejszych wiekach była remontowana i uległa częściowej przebudowie. W 1850 r. dobudowano południową zakrystię, a na początku XX w. północną oraz przedsionek do babińca. Po wojnie była krótko użytkowana przez parafię rzymsko – katolicką, potem opuszczona popadała w ruinę, w latach 90. XX w. podjęto prace remontowo – konserwatorskie²⁰⁷. Obecnie w korczmińskiej świątyni odbywają się coroczne Spotkania Transgraniczne organizowane przez Fundację Kultury Duchowej Pogranicza z Lublina. Wiążą się z nią także poważne plany utworzenia tam Transgraniczne Centrum Dialogu.

Cerkiew ta daje możliwość obejrzenia ręcznej obróbki poszczególnych elementów, ma ona także wyjątkową bryłę. Jej środkowa, najwyższa część jest czterokondygnacyjna czego, nie spotyka się w innych świątyniach z tego terenu (il. 95). Jednak podobne rozwarstwienie tej części budowli widać m. in. w cerkwi św. Trójcy z Drohobycza (XVII w.) (Ukraina), Potylicza (XVI w.) – cerkiew wierchowa (Ukraina). Prawdopodobnie w starszych cerkwiach ten typ formowania bryły był bardziej powszechny.

Trójkopułowa świątynia z Hrebennego (il. 97) przebudowywana była w ciągu wieków. Jej datowanie nie jest jasne, oscyluje pomiędzy poł. XVII w. i poł. XVIII. Wydaje się, że skrajne kopułki dodane są później, widać ich dysproporcje w stosunku do środkowej masywnej czaszy na tamburze. Cerkiew ta była pierwotnie kryta gontem dopiero w l. 70. XX wieku dachy zostały pobite blachą²⁰⁸.

Z XVIII w. pochodzą cerkwie z Bełżca (pow. tomaszowski), Zubowic (pow. zamojski), Terebina (pow. hrubieszowski) i Tarnoszyna (MWL). Jednokopułowa cerkiew z Bełżca (il. 99) powstała w 1756 r., ma ona jedną kopułę typu wierch, ośmiopołaciową na ośmiobocznym tamburze. Autor artykułu dotyczącego świątyni udowodnił, że powstała na danym miejscu, a nie była przenoszona, jak dotychczas uważano i podawało w literaturze. Dzięki temu mamy pewność, że nie została przebudowana²⁰⁹.

Kolejną jest trójkopułowa cerkiew z Zubowic (il. 101) pochodząca z 1777²¹⁰ r. Nieco zatraciła swój zabytkowy charakter, po remoncie i wymianie szalunku. Podobnie jednokopułowa cerkiew z Terebina z 1779 r. ²¹¹ Jest to jedna z trzech cerkwi (Bełżec - il. 99, Myców - il. 100) omawianego terenu posiadająca kopułę w formie dachu namiotowego.

Trójkopułowa świątynia z Tarnoszyna (il. 102), wybudowana została w Uhrynowie (obecnie Ukraina) w 1756 r. do Tarnoszyna przeniesiona w 1906 r., a w 1994 do MWL. Jej charakterystycznym elementem są pozorne kopuły nad babińcem i prezbiterium, widoczne z zewnątrz, we wnętrzu są stropy. Skrajne kopułki są prawdopodobnie wynikiem przebudowy związanej z jej przeniesieniem i chęcią nadania świątyni bardziej okazałej formy²¹².

Do cerkwi dziewiętnastowiecznych należą jednokopułowa świątynia ze Szpikłosów z 1801 r. (il. 93), później jest Chłopiatyn z 1863, Liski z 1972, jednokopułowa cerkiew z Sulimowa z 1877 lub 1897, Dłużniów z 1882 r., jednokopułowa z Mycowa (il. 100) z 1885 i trójkopułowa z Budynina z 1887, która jest najmłodszą zachowaną cerkwią z omawianego terenu.

Wszystkie wymieniane tu świątynie wzniesione są na rzucie trójdzielnym, pomijając dodatkowe pomieszczenia jak np. zakrystie. Podział ten odznacza się również w bryle, nawa najszersza i z reguły najwyższa z aneksami na osi wschód – zachód, prezbiterium – babiniec.

Bryła dla większości cerkwi jest podobna, różnią je przede wszystkim gabaryty. Cerkwie starsze mają bardziej „przysadziste” kształty. Najmłodsze cerkwie z Dłużniowa i Budynina wyróżniają się smukłością. Wydaje się, że można to uznać za swoisty wyróżnik cerkwi wybudowanych na przełomie XIX i XX w. Podobną smukłość bryły, choć nie tak wysmukłe kopuły, miała nieistniejąca, trójkopułowa świątynia z Wierzbicy (il. 105), a także np. cerkiew z Domaszowa (Ukraina) umiejscowiona niedaleko granicy z Polską²¹³. Badacze rozróżniają dwa sposoby kształtowania bryły: zrąb wszystkich części jest tej samej wysokości lub części różnią się wysokością. Świątynie o zróżnicowanych wysokościach zrębów mogą stanowić typ starszy i mieć swą tradycję i ciągłość od XVIII wieku²¹⁴.

Cerkwie z omawianego terenu z reguły mają bryłę trójkondygnacyjną, poza wyjątkami jak np. Korczmin (il. 95). Istotnym elementem kształtującym bryłę cerkwi drewnianej były wydatne zadaszenia – opasanija, chroniące ściany i podwaliny przed czynnikami atmosferycznymi²¹⁵.

Bazyli Nahirny²¹⁶ w 1890 r. na łamach czasopisma „Diło” ogłosił drewniane cerkwie kopułowe najbardziej typowymi zabytkami dawnej architektury ukraińskiej²¹⁷. Teza taka była popularna już wcześniej, zdeklarowanym zwolennikiem historycznych form był m.in. architekt Julian Zachariewicz²¹⁸. Stwierdzenie Nahirnego prawdopodobnie nie miało na celu odkrycia czegoś nowego, miało być raczej manifestem odrębności i zakomunikowaniem, że te formy są charakterystyczne dla określonej narodowości. W podobnym tonie można odczytać niektóre tezy Drahana, nie ujmując niczego wartości jego dzieła. Autor w wielu miejscach doszukuje się powiązań z tradycyjną architekturą ludową tych trenów, czasem wręcz do przesady. W pierwszej poł. XX wieku tendencje narodowościowe były ciągle bardzo żywe. Omawiane świątynie są bez wątpienia jakimś znakiem architektury ukraińskiej, ale jednocześnie jednym z typów drewnianych cerkwi na terenie dawnej Galicji.

Analizując materiał zabytkowy oraz literaturę można dojść do wniosku, że drewniana architektura rządziła się własnymi prawami. Pomimo pewnych naleciałości łacińskich w wyposażeniu (m.in. ołtarze boczne) i w bryle (np. cerkwie z dwuspadowymi dachami identyczne z kościołami łacińskimi), pozostawała wierna tradycji i ewoluowała zgodnie z własnymi prawami. Bez wątpienia dziewiętnastowieczne opinie o niejako powrocie do form tradycyjnych są uzasadnione. Aczkolwiek wydaje się, że bardziej dotyczy to świątyń murowanych. Cerkwie drewniane nie miały do czego wracać, trwała w nich kontynuacja ludowego sposobu budowania wykształconego już bardzo dawno i kultywowanego przez wieki. Także forma była raczej stała przez wieki, oczywiście występowały w niej pewne zmiany, były jednak na tyle subtelne, że nie można ich nazwać nowym sposobem formowania. Także proces latynizacji, opisany w rozdziale 2.2., bardzo delikatnie zaznaczyły się w omawianych świątyniach. Pojawiają się takie elementy jak ołtarze boczne, czy nastawy ołtarzowe o formach charakterystycznych dla świątyń łacińskich, jednocześnie istnieją pełne ikonostasy. W żadnej ze świątyń z tego terenu nie ma organów.

Dziewiętnastowieczna drewniana architektura cerkwi kopułowych z obszarów pogranicza jest tradycyjną formą, czyli niejako kontynuacją wykształconych w poprzednich wiekach tradycji budowlanych. Bryła kształtowana jest tak samo. Jedyne co może wyróżniać świątynie z ostatniej ćwierci XIX w. to swego rodzaju smukłość. Być może jest to cecha powstała na gruncie tezy Nahirnego oraz innych architektów, czy badaczy tego czasu, a może była naturalnym poszukiwaniem form wyróżniających budowle tego czasu.

Za tezą o kontynuacji form tradycyjnych w dziewiętnastowiecznej drewnianej architekturze cerkiewnej mogą przemawiać pewne elementy kształtujące bryłę tychże świątyń, jak na przykład balkony istniejące na zachodnich ścianach cerkwi w Chłopiatynie (il. 14) i Budyninie (il. 72). Nie można wykluczyć, że są one pozostałością po galeryjkach jakie budowane były w starszych cerkwiach wokół babińca (il. 107, 104). Franciszek Strzałko sugeruje, że tego typu galeryjki wykształciły się z dzwonnic - wież, które pełniły także funkcje obronne. Nie rzadko były one stawiane bardzo blisko zachodniej części świątyni, a na ich najwyższym poziomie mieściły się kaplice²¹⁹. Trudno jest jednoznacznie określić rolę tych galeryjek. We wcześniejszych budowlach rzeczywiście mogły mieć funkcje obronne, w XIX w. mogły być po prostu pozostałością i wyrazem tradycji budowlanej.

W najstarszych cerkwiach drzwi do babińca znajdowały się po południowej stronie, Drahan wywodzi ten układ od chaty wiejskiej. Pod wpływem budownictwa murowanego przeniesiono je na zachód. W XVII w. mężczyźni mieli bezpośredni dostęp do nawy w drzwiach umieszczonych w jej południowej (najczęściej) ścianie, na środku lub przesuniętych w stronę babińca. Z czasem, gdy zatarł się zwyczaj rozdzielności płci w świątyni drzwi w nawie nie były potrzebne, czasem ze względu na tradycje budowlane umieszczano drzwi w nawie²²⁰, jak ma to miejsce w cerkwi z Dłużniowa.

6. Konserwatorska problematyka cerkwi drewnianych południowo – wschodnich obszarów województwa lubelskiego

6.1. Stan zachowania- remonty, stan obecny

Ogólnie stan zachowania omawianych cerkwi jest dobry. Głównym problemem w zabytkach jest wilgoć, która atakuje nie tylko dolne partie świątyni, jest również obecna w kopułach, których blaszane pokrycie stało się nieszczelne. Zacieki widoczne wewnątrz w kopułach nie są raczej spowodowane parą kondensacyjną. Choć należy rozważyć i taką możliwość w przyszłości, gdyż latarnie pełniące rolę wentylacji, w niektórych cerkwiach (Liski, Dłużniów, Budynin) są w całości obite blachą, warto więc zwrócić uwagę czy obieg powietrza w świątyniach nie został przez to zakłócony. Pewnym zagrożeniem są także owady. Ich wzmożoną działalność widać np. we wnętrzu cerkwi z Dłużniowa.

Dzięki przeprowadzonym w ostatnich latach remontom w cerkwiach z Lisek, Dłużniowa i Budynina, świątynie te są w znacznie mniejszym stopniu narażone na problemy spowodowane wodą opadową. Można dyskutować nad zasadnością wymiany stolarek okiennych. Jednak pomimo wymiany, formy okien powtórzono. Większemu remontowi nie została poddana tylko cerkiew z Chłopiatyna, co bardzo korzystnie wpływa na estetyczne wrażenia jakie wywołuje oryginalna substancja zabytkowa. Remont jest jednak niezbędny, gdyż dalsze utrzymywanie takiego stanu, przede wszystkim nieszczelność dachów, będzie prowadziło do zacieków we wnętrzach oraz niszczenia elementów konstrukcyjnych²²¹.

6.2. Zabytkoznawcza analiza wartościująca

Zabytkoznawcza analiza wartościująca oparta będzie o teorię Aloisa Riegla w interpretacji W. Frodla²²². Autor ten wyróżnia trzy podstawowe wartości odnoszące się do zabytków. Pierwszą jest wartość historyczna, którą dzieli na naukową i emocjonalną. Kolejna, wartość artystyczna, dzieli się na historyczno – artystyczną, artystyczną (Qualität) oraz oddziaływanie artystyczne. Ostatnim kryterium jest wartość użytkowa, dzieląca zabytki na żywe i martwe.

Świątynie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina są reprezentantami większej grupy nie tylko drewnianych, ale i murowanych cerkwi greckokatolickich. Świadczą o prężnym rozwoju i głębokim zakorzenieniu na tych terenach idei Unii Brzeskiej. Ów obszar zawsze był naznaczony wielokulturowością. Różnorodność narodowościowa w społeczeństwie, była i jest charakterystyczna dla pogranicza.

Cerkwie te są świadkami koegzystencji nie tylko dwóch narodów, ale i innych nacji, na ziemi, która zdaniem jej mieszkańców, nie była ani polska, ani ukraińska, ani austriacka, ani rosyjska, była po prostu ich Domem. Świątynie są również świadkami smutnych wydarzeń, które na długa zniszczyły relacje między mieszkańcami tych ziem. W 1905 r., w zaborze rosyjskim, ogłoszono carski ukaz tolerancyjny, doprowadziło to do przejścia tysięcy prawosławnych na katolicyzm. W latach 1918-22 , znaczna część cerkwi zajęta została przez Kościół Katolicki, a prowadzona w latach trzydziestych XX w. tzw. akcja polonizacyjna doprowadziła do zaognienia stosunków narodowościowo – wyznaniowych i zburzenia wielu cerkwi²²³. Sytuację pogorszyły przesiedlenia ludności ukraińsko – ruskiej do ZSRR w latach 1944-47 oraz krwawe walki jakie miały miejsce w czasie drugiej wojny pomiędzy polską i ukraińską ludnością. Rany tamtego czasu są tak głębokie, że jeszcze dziś o wydarzeniach tamtego czasu raczej się nie mówi.

Świątynie z omawianego obszaru świadczą również o zainteresowaniu ówczesnej miejscowej szlachty działaniami w dziedzinie sztuki²²⁴. Bardzo popularne były różnego rodzaju fundacje zarówno całych świątyń jak i elementów ich wyposażenia. Zdarzały się również przypadki, jak miało to miejsce w Liskach, fundowania cerkwi greckokatolickich przez szlachtę rzymskokatolicką²²⁵.

Wieloaspektowość wartości artystycznych, które dla tej pracy mają największe znaczenie, jest także bardzo dobrze widoczna na przykładzie nie tylko czterech omawianych cerkwi, ale innych zabytków wspominanych w opracowaniu. Świątynie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina przedstawiają bardzo duże wartości historyczno – artystyczne, ze względu na właściwie oryginalne bryły tych świątyń, bez dodanych później elementów. Zachowało się także większość wyposażenia.

Pomimo zmiany funkcji z cerkwi greckokatolickich, na kościoły rzymskokatolickie, nie straciły one wiele ze swojego pierwotnego układu. Największe przemiany zaszły w przestrzeni prezbiterium, gdzie dodano ołtarze typu versus populum, najwcześniej w końcu lat 60. XX w. W tym czasie zdemontowano także częściowo środkowe części ikonostasów z ikonami namiestnymi oraz wrotami. Elementy te jednak nie zostały w większości wypadków usunięte, ale przechowywane są w różnych częściach świątyń, nawet częściowo eksponowane jak np. w cerkwiach z Chłopiatyna i Lisek (por. Katalog). Jednym z przejawów adaptacji do funkcji kościoła rzymsko – katolickiego było wprowadzenie w przestrzeń nawy ławek. Jeśli chodzi o Budynin są to prawdopodobnie oryginalne ławki wspominane w inwentarzu z 1928 r.

Omawiane cerkwie przedstawiają wysoką jakość artystyczną w skali zarówno krajowej, i unikalną w skali światowej. Wiąże się to z formą świątyń, która w tej postaci występuje na pograniczu polsko – ukraińskim, będąc przy tym wyrazem ówczesnych prądów artystycznych dominujących na omawianym obszarze. Tego typu cerkwi nie spotyka się ani w Polsce, ani Europie Zachodniej.

Oddziaływanie artystyczne tych zabytków jest jak najbardziej pozytywne, pomimo remontów zachowują one spójność stylową, może poza świątynią z Lisek, która została pozbawiona elementu charakterystycznego dla tego typu budowli, czyli opasaniji. Dotychczas remonty dotyczyły przede wszystkim zewnętrznych części świątyń, dlatego wnętrze przedstawia jak najbardziej stan pierwotny.

Jeśli chodzi o wyposażenie jest ono niejako zróżnicowane w formie artystycznej. Ogólnie można przyjąć, że elementy snycerskie nie przedstawiają wybitnie dobrego warsztatu, ale istnieją elementy, które wyraźnie wyróżniają się jakością wykonania np. ikonostasy z Dłużniowa i Budynina. Również malowidła przedstawiają różny poziom artystyczny. Bardzo ciekawe są przedstawienia figuralne z Dłużniowa, reprezentujące dobry warsztat malarski. Można zestawić je z przedstawieniami z Lisek, gdzie artysta braki warsztatowe nadrabia w przedstawieniach ornamentalnych, tworzących wyjątkowy charakter wnętrza, chyba najbardziej zdobnego wśród pozostałych trzech świątyń.

Zabytkom tym nie można również zarzucić braku malowniczości (Malerischer Wert). Bardzo dobrze wpisują się w krajobraz wsi, tworzą swoiste dominanty przestrzenne okolicy. Przykładowo cerkiew z Chłopiatyna (il. 12), mała, o bardzo wyważonej bryle, w otoczeniu starych drzew, która pomimo nieciekawego sąsiedztwa (stacja benzynowa) nie traci niczego ze swego uroku. Bez wątpienia stojąc w bardziej przyjaznym otoczeniu wywierałaby jeszcze większe wrażenie. Natomiast cerkwie z Lisek i Dłużniowa, oprócz ciekawej bryły, swoją malowniczość zawdzięczają również usytuowaniu na wzniesieniu. Do świątyni w Liskach prowadzą bardzo wysokie schody (il. 35). Zaś schody do świątyni w Dłużniowie (il. 53) same w sobie są malownicze i przedstawiają wartość zabytkową. Cerkiew z Budynina posiada dodatkowy element estetyczny jakim jest zabytkowa dzwonnica drewniana (il. 73). O każdej porze roku wyglądają inaczej i o każdej pięknie.

Omawiane w niniejszej pracy świątynie wraz z pozostałymi cerkwiami z regionu tworzą spójną grupę. Nierzadko można zauważyć analogie wykonania niektórych elementów, szczególnie wyposażenia i malowideł. Widać oddziaływania poszczególnych obiektów na inne. Nie jest to możliwe do ukazania w pełni na czterech cerkwiach, ale analizując wszystkie cerkwie kopułowe z tego regionu daje się to wyraźnie zauważyć.

Wartości użytkowe poszczególnych zabytków są właściwie w pełni zachowane. Nadal pełnią funkcję świątyń, z tym, że rzymskokatolickich, co wymusiło wprowadzenie drobnych zmian w związku z przestrzenią liturgiczną. Dotyczy to częściowego demontażu ikonostasu, wprowadzenia ołtarza typu versus populum oraz wprowadzenia ławek do przestrzeni nawy. Jeśli chodzi o świątynie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina nigdy nie służyły innym celom niż kultowym, tak jak np. cerkiew z Mycowa, która pełniła rolę magazynu pobliskiego PGR – u co doprowadziło do jej dewastacji.

6.4. Wnioski konserwatorskie

Dla drewnianych cerkwi z rejonu południowo – wschodniej Lubelszczyzny można wyróżnić dwa główne zagrożenia, obok spowodowanymi np. warunkami klimatycznymi należy też wspomnieć czynnik społeczny. Wiąże się on ze zmniejszającą się liczbą mieszkańców niektórych wsi. Może to wpłynąć na opustoszenie świątyń. Dotknęło to m.in. cerkwie z Mycowa i Korczmina. Co pewien czas odbywają się w nich nabożeństwa z okazji niektórych świąt lub związane z miejscowymi inicjatywami jak choćby obchodzone co roku Transgraniczne Polsko-Ukraińskie Dni Dobrosąsiedztwa. W Korczminie z kolei projektowane jest Transgraniczne Centrum Dialogu, co wiąże się z zagospodarowaniem świątyni.

Miejscowym problemem jest także brak odpowiedniego zaplecza turystycznego i kampanii reklamowej promującej walory regionu, w tym także zabytkowych świątyń zarówno drewnianych jak i murowanych. Turystyka byłaby dobrym źródłem dochodu dla miejscowej ludności z popegeerowskich wsi, które tworzą krajobraz społeczny wokół omawianych cerkwi. Mogłoby to również zapobiec opustoszeniu cerkwi i pozbawieniu ich funkcji.

Wracając jeszcze do czynników klimatycznych wpływających na stan zachowania świątyń, warto zwrócić uwagę na problem zawilgocenia zarówno w górnych jak i dolnych partiach. Ślady zacieków na polichromii w kopułach może świadczyć nie tylko o nieszczelności dachu, może być również wynikiem działania pary kondensacyjnej, choć jest to nieco mniej prawdopodobne ze względu na ograniczoną liczbę wiernych. Należy jednak zwrócić uwagę na wentylację w tych obiektach. Praktyka zabijania latarni kopuł blachą może zakłócić obieg powietrza w świątyni. Nie udało się niestety ustalić pierwotnego pokrycia kopuł. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że nie była to blacha, ale gont. Krycie blachą świątyń drewnianych jest o tyle kłopotliwe, że zbytnia szczelność pokrycia powoduje korozję drewna, zaś brak szczelności zawilgocenie spowodowane wodą opadową.

Problemem w omawianych świątyniach są też owady, które mają wiele miejsca na żerowanie. Są to np. przestrzenie pomiędzy bierwionami i szalunkiem zarówno na zewnątrz jak i we wnętrzu. Dodatkowo wewnętrzne deski pokryte są farbą, która nierzadko jest zbyt dobrze kryjąca i nie pozwala „oddychać” desce, co również przyśpiesza ich korozję. Dobrze widoczne jest to m. in. na zachodniej ścianie babińca w cerkwi z Budynina.

Najistotniejszym wnioskiem i jednocześnie zaleceniem konserwatorskim jest jak najmniejsza ingerencja w strukturę zabytkowych budowli, co wydaje się do tej pory przestrzegane. Chodzi przede wszystkim o nie usuwanie żadnych elementów, jak zrobiono to w cerkwi z Lisek demontując opasanija, gdyż jest to ingerencja naruszająca bryłę i ogólny wygląd świątyni. To samo dotyczy zakrystii, ganków, balkonów, ich usunięcie jest wręcz niedopuszczalne. To samo tyczy się dobudowywania dodatkowych pomieszczeń zakłócających bryłę świątyń i niszczących cechy typowości. Zabiegi konserwatorskie powinny obejmować jedynie niezbędne naprawy i wzmocnienia zarówno konstrukcji jak i elementów wyposażenia, których uszkodzenia mogłyby doprowadzić do całkowitego zniszczenia.

Jeśli chodzi o wnętrze dopuszczalne są pewne aranżacje, które odpowiadają obecnie sprawowanej formie liturgii. Chodzi tu m. in. o zagospodarowanie wnętrza prezbiterium. Wprowadzanie nowych elementów nie powinno powodować usuwania zabytkowego wyposażenia. Formy użytkowe dodane nie powinny przysłaniać zabytkowych, jednocześnie nie mogą być kopiami rozwiązań oryginalnych. Warto też zastanowić się nad obecnością ławek w nawie. Czy jest uzasadnione wstawianie tam pełnych ławek z oparciami i zdobieniami, czy może lepiej zastosować proste ławki bez oparć, jak ma to miejsce w Liskach (il. 45), co jest rozwiązaniem godnym zainteresowania. Istnieje też możliwość w przestrzeni nawy wstawić krzesła, rozwiązanie to bywa stosowane czasem w cerkwiach zamienionych na kościoły, jednak może ono nieco zakłócać estetyczny odbiór wnętrza.

Oryginalne wyposażenie powinno zostać wyeksponowane. W miarę potrzeb oraz możliwości mogłoby także zostać odnowione i zabezpieczone przed zniszczeniami. Chodzi przede wszystkim o zachowane, lecz zdemontowane fragmenty ikonostasów, które nie mogą być umieszczone na pierwotnym miejscu, ze względu na różnice w liturgii, ale mogą być eksponowane, jak ma to miejsce w cerkwiach z Chłopiatyna (il. 24) i Lisek (il. 42) . Do ekspozycji zdemontowanych części ikonostasu zalecana jest nawa lub babiniec. Z archiwalnych inwentarzy wiadomo, że stare obrazy i fragmenty ikonostasów umieszczano właśnie w tych miejscach²²⁶. To samo tyczy się innych drobnych elementów wyposażenia jak feretrony czy charakterystyczne dla cerkwi kiwoty (obrazy święte oprawione w szkło). Umieszczenie w nawie czy babińcu zbędnych elementów wyposażenia byłoby kontynuacją stosowanych dawniej praktyk. Umieszczanie tych elementów w prezbiterium jest nieuzasadnione i wprowadza pewien chaos w organizacji przestrzeni.

Inną propozycją ekspozycji zdemontowanych przedmiotów lub pozbawionych funkcji jest użycie empor, które obecnie służą jako „magazynki”. Nie było to uzasadnione historycznie, jednak empory nie są wykorzystywane jako chóry muzyczne czy dodatkowe miejsce dla wiernych i mogłyby być wykorzystane do celów muzealnych. Można je zaaranżować na małe galerie i dokonać tam wystawy zachowanych zabytków, które nie są w użyciu. Oczywiście każdy z przedmiotów powinien być zaopatrzony w notkę o pierwotnej funkcji i miejscu na jakim się znajdował.

Wymiana stolarki okiennej jest dopuszczalna tylko pod warunkiem wykorzystania takich samych form i najlepiej materiału. Dopuszczalna jest także wymiana podłóg pod warunkiem zachowania wymiarów materiału. Polichromie powinny być poddane zabezpieczeniu, ich podłoże powinno zostać wzmocnione ze względu na liczne, widoczne uszkodzenia spowodowane korozją biologiczną. Należy również zwrócić uwagę na pokrycie dachowe oraz związaną z tym wentylację o czym wspominano już wcześniej.

Nieodzownym elementem lepszej ekspozycji zabytkowych cerkwi oraz ich wyposażenia jest „aktywizacja okolicy” pod kątem turystyki. Ciekawym rozwiązaniem byłoby zorganizowanie szlaku turystycznego związanego z architekturą sakralną tych okolic. Ze względu na malowniczość regionu, warto byłoby ewentualne trasy zaopatrzyć punkty widokowe. Na proponowanym szlaku mogą też znaleźć się ruiny dawnych PGR-ów, które nie reprezentują wartości estetycznych, mają jednak cechy wartości historycznych i mogą być ciekawymi punktami takich szlaków, szczególnie dla turystów zagranicznych. Oczywiście należałoby wówczas zająć się odpowiednim zapleczem informacyjnym. Na takim szlaku nie mogłoby zabraknąć tablic, w możliwie najpełniejszy sposób informujących o historii, funkcji itp. opisywanych zabytków, obiektów i miejsc.

Aby tego typu przedsięwzięcie mogło się udać, powinna być w to zaangażowana miejscowa ludności, która mogłaby na tym wiele skorzystać. Być może władze samorządowe byłyby zainteresowane tego typu rozwiązaniem.

Zakończenie

Przegląd całości dotychczasowych rozważań oraz dostępnej literatury doprowadza do wniosku, że zachowane cerkwie kopułowe na terenie powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego wykazują indywidualny charakter, wyróżniają się na tle tego typu świątyń w rejonach sąsiednich. Stanowią one grupę, w której można wyodrębnić kilka podtypów. Konieczne są szerzej zakrojone badania tej materii, sięgające także do zabytków nieistniejących oraz znajdujących się na terenie Ukrainy. Niniejsza praca miała na celu wyostrzenie problemu obecności odrębnej grupy cerkwi w historii architektury drewnianej terenów południowo – wschodniej Polski. Temat ten ciągle pozostawia ogromne możliwości badawcze.

Opisy architektury oraz próby odtworzenia historii świątyń, pomimo bardzo ubogiego materiału archiwalnego, miały stanowić przyczynek do omówienia pozostałych cerkwi kopułowych w rejonie oraz zestawienie ich z zabytkami tego typu na innych obszarach Polski oraz Ukrainy²²⁷. Stanowią one nierozerwalne dziedzictwo terenów pogranicza. Świadczą o wielokulturowej historii tych ziem. Cerkwie te są również zabytkami sztuki ciesielskiej, pomimo niewielkich innowacji wprowadzanych w bryle czy wnętrzu technika wykonania i konstrukcja, została niezmieniona.

Drewniana architektura cerkiewna omawianego terenu nie ma ścisłych powiązań z architekturą murowaną w najbliższym otoczeniu. Jeśli chodzi o formę, właściwie elementem łączącym te dwie drogi budownictwa jest kopuła, z tym, że murowane cerkwie w rejonie wznoszone były na planie krzyża greckiego z kopułą na środku lub na planie krzyża łacińskiego, bryłą nawiązującą do architektury łacińskiej. Cerkwie kopułowe wykazują indywidualny charakter także w stosunku do innych cerkwi drewnianych z tego obszaru przyjmujących formy świątyń łacińskich.

Niniejsze opracowanie miało na celu przedstawienie sylwetek czterech dziewiętnastowiecznych cerkwi trójkopułowych z powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego. Kolejne rozdziały wprowadzają w tematykę architektury związanej z Kościołem Greckokatolickim w powiązaniu z zabytkami drewnianej architektury cerkiewnej w Polsce. Rdzeń wywodu stanowi omówienie powiązań pomiędzy przedstawianymi zabytkami, uzupełnione informacjami zamieszczonymi w Katalogu, w którym prezentowane są opisy zarówno bryły, konstrukcji oraz wnętrza. Dołączona jest również krótka historia opracowana na podstawie literatury i ubogich źródeł archiwalnych.

Opracowanie to jest pierwszym szerszym omówieniem grupy zabytków z terenów południowo – wschodniej Lubelszczyzny. Przedstawia ono poszczególne elementy świątyń (plan, bryła, wnętrze) oraz w zarysie podaje pewne powiązania z zabytkami starszymi dowodząc tradycji w sposobie wznoszenia drewnianych cerkwi. Niniejsza rozprawa uzupełnia również lukę w publikacjach dotyczących cerkwi tego terenu, gdyż o prezentowanych cerkwiach nie powstała jeszcze większa publikacja czy choćby artykuł zajmujący się problematyką którejś z nich. Schemat jaki wprowadzono w Katalogu może stanowić podstawę do dalszych porównań i doprowadzenia do stworzenia pełnej systematyki cerkwi drewnianych tego terenu.

W niniejszym opracowaniu zwraca się również uwagę na pewne nieścisłości w informacjach dotychczas podawanych w literaturze. Dotyczy to m. in. zmiany obrządku. Powtarzana za KZSwP wiadomość o zmianie funkcji cerkwi z greckokatolickich na prawosławne. Miało to miejsce w przypadku cerkwi, które w 1875 r. znajdowały się w granicach Królestwa Polskiego, nie dotyczy to czterech omawianych świątyń. Fakt ten jest o tyle istotny, że w świątyniach bez zmiany funkcji nie następowały zmiany we wnętrzu czy wyposażeniu, przynajmniej do czasu przejęcia ich przez Kościół rzymsko - katolicki. Nie byłyby to oczywiście duże różnice ze względu na właściwie identyczną Liturgię, jednak mogło to wpłynąć na zmiany stylistyczne. Określenie tej nieścisłości udało się dzięki badaniom prowadzonym przez prof. Witolda Kłobuka (por. Tablica 2).

Dokonano także zestawienia świątyń kopułowych²²⁸ istniejących w granicach Polski (zob. Tablica 1). Świątynie te posiadają wiele cech wspólnych (m. in. trójdzielny plan, podobne formowanie zrębów ścian), jak również wiele różnic (przede wszystkim widoczny w formach kopuł oraz drobne różnice w kształtowaniu niektórych elementów świątyni). Ich głębsza analiza mogłaby prowadzić do usystematyzowania tego typu architektury drewnianej. Zestawiono również świątynie kopułowe z terenu Zamojszczyzny z zaznaczeniem ich przynależności parafialnej (zob. Tablica 2, 3). Zestawienie brył i planów czterech dziewiętnastowiecznych świątyń omawianych w niniejszym opracowaniu (zob. il. 109), w przyszłości będzie prawdopodobnie uzupełnione o pozostałe cerkwie kopułowe tego regionu.

W niniejszej pracy po raz pierwszy wymienieni są twórcy polichromii. Niestety nie udało się rozszyfrowanie wszystkich inskrypcji co pomogłoby w określeniu np. cieśli (w przypadku Chłopiatyna). Nie udało się również znaleźć wszystkich archiwaliów, które z pewnością wzbogaciłyby opracowanie historii zabytków.

Pomimo, że głównym tematem rozprawy była architektoniczna strona omawianych obiektów. Zasygnalizowano kilka interesujących aspektów, szczególnie w wyposażeniu świątyń. Do takich zalicza się sprawa ikonostasów oraz polichromii, które zasługują na poświęcenie im odrębnych opracowań. Dotyczy to również innych elementach wyposażenia.

Mam nadzieję, że w niniejszej pracy udało się zaznaczyć wyjątkowy charakter omawianych świątyń, które nie są tylko zabytkami architektury, są jeszcze świadkami i pozostałością po dawnym porządku społecznym. Żywię nadzieję, że będą też dla młodych ludzi symbolami korzeni, które czasami zostają zapomniane.

Tablice

Tablica 1.

Drewniane cerkwie kopułowe na planie trójdzielnym istniejące na terenie Polski.

Cerkwie jednokopułowe:

L.p.	Miejscowość	Powiat	Województwo
1.	Bełżec	Tomaszów Lubelski	lubelskie
2.	Cewków	Lubaczów	podkarpackie
3.	Czerteż	Sanok	podkarpackie
4.	Korczmin	Tomaszów Lubelski	lubelskie
5.	Krościenko	Ustrzyki Dolne	podkarpackie
6.	Leszno (Poździacz)	Przemyśl	podkarpackie
7.	Łówcza	Lubaczów	podkarpackie
8.	Miękisz Stary	Jarosław	podkarpackie
9.	Młyny	Jarosław	podkarpackie
10.	Myców	Hrubieszów	lubelskie
11.	Prusie	Lubaczów	podkarpackie
12.	Radróż- p.w.św.Mikołaja	Lubaczów	podkarpackie
13.	Sulimów	Hrubieszów	lubelskie
14.	Szpikłosy	Hrubieszów	lubelskie
15.	Terebin	Hrubieszów	lubelskie
16.	Ulucz	Brzozów	podkarpackie
17.	Wielkie Oczy	Lubaczów	podkarpackie
18.	Wola Wielka	Lubaczów	podkarpackie

Cerkwie trójkopułowe:

Tablica 2.

Przynależność diecezjalna parafii.

Opracowanie własne na podstawie: kolumna 1. wg J. Górak, Dawne cerkwie drewniane w województwie zamojskim, Zamość 1984, A. Saładiak, Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce, Warszawa 1993; kolumny 2.-6. wg W. Kołbuk, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772, Lublin 1998; tenże, Kościoły wschodnie na ziemiach Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992.

Tablica 3.

Przynależność diecezjalna i parafialna w XVIII-XIX wieku.

Opracowanie własne na podstawie: W. Kołbuk, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772, Lublin 1998, tenże, Kościoły wschodnie na ziemiach Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992; tenże Granice i sieć greckokatolickiej diecezji przemyskiej na przełomie XVIII i XIX wieku [w:] „Polska-Ukraina 1000 lat sąsiedztwa”, t. 3, Przemyśl 1996, s. 101-114.

Wykaz skrótów

ABGK – Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego w Przemyślu

AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

APL – Archiwum Państwowe w Lublinie

APP – Archiwum Państwowe w Przemyślu

ChKGK – Chełmski Konsystorz Greckokatolicki

KZSwP – Katalog Zabytków Sztuki w Polsce

MWL – Muzeum Wsi Lubelskiej

WUOZ – Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków

Spis materiałów, na których oparto opracowanie

(Spis materiałów źródłowych i literatury ułożony jest alfabetycznie)

Źródła niepublikowane:

1. Церковний інвентар (Cerkownyj inwentar cerkwi w Budyninie) z 1928 r., ABGK APP, sygn. 5917.

2. Greckokatolickie urzędy dekanalne – zbiór zespołów szczątkowych w APP, sygn.5; 190.

3. Inwentaryzacja architektoniczna cerkwi w Budyninie, wyk. Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno – Kartograficzne w Lublinie, Lublin 1985, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. N0065.

4. Inwentaryzacja architektoniczno - konserwatorska cerkwi w Chłopiatynie, wyk. w ramach praktyk studenckich Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Dołhobyczów – Gliwice czerwiec - lipiec 2000, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. N2816.

5. Inwentaryzacja architektoniczno - konserwatorska cerkwi w Dłużniowie, wyk. Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno – Kartograficzne w Lublinie, Lublin 1985; Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. N0067.

6. Inwentaryzacja architektoniczno - konserwatorska cerkwi w Liskach, wyk. w ramach praktyk studenckich Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Dołhobyczów – Gliwice czerwiec - lipiec 2000, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. N2818.

7. Górak, J., Karta ewidencji zabytków architektury – cerkiew z Budynina, Zamość 1978, Archiwum WUOZ w Zamościu, brak sygn.

8. Górak, J., Karta ewidencji zabytków architektury – cerkiew z Chłopiatyna, Zamość 1987, Archiwum WUOZ w Zamościu, brak sygn.

9. Górak, J., Karta ewidencji zabytków architektury – cerkiew z Dłużniowa, Zamość 1978, brak sygn.

10. Górak, J., Karta ewidencji zabytków architektury – cerkiew z Lisek, Zamość 1984, brak sygn.

11. Opinia techniczna. Remont konserwatorsko – zachowawczy cerkwi w Chłopiatynie, oprac. J.Romański, M.Niecgorski, S.Wszoła, Zamość 2001-2002, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. 3813.

12. Opinia techniczna. Remont konserwatorsko – zachowawczy cerkwi w Dłużniowie, oprac. J.Romański, M.Niecgorski, S.Wszoła, Zamość 2001-2002, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. 3814.

13. Projekt konserwatorsko – zachowawczy zabytkowej cerkwi w Budyninie, gm. Ulhówek, oprac. J.Romański, B. Skórzyńska – Terlecka, M. Krzyżanowska, Zamość 2006, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. 4431.

14. Projekt remontu kościoła filialnego w Liskach, oprac. L.Dziuba, Zamość 2000, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. 3840.

15. Remont konserwatorsko – zachowawczy zabytkowej cerkwi w Dłużniowie, Etap II, oprac. J.Romański, M.Niecgorski, M. Krzyżanowska, Zamość 2006, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. 4407.

Źródła publikowane:

16. Schematismus universi venerabilis cleri ruthenorum catholicorum dioecenseos Premisliensis, Samboriensis et Sanocensis pro A.D. 1899.

17. Szematyzm hreko-katołyckoho duchowenstwa złuczennych eparchij peremyskoj, sambirskoj i sjanockoj na rik Bożyj 1900.

18. Szematyzm hreko-katołyckoho duchowenstwa złuczennych eparchij peremyskoj, sambirskoj i sjanockoj na rik Bożyj 1938-39.

19. http://www.lazarus.elte.hu (stare mapy, przede wszystkim Austro – Węgry) stan z kwietnia 2007.

20. http://www.maproom.org (stare mapy) stan z kwietnia 2007.

Literatura:

21. Aftanazy, R., Materiały do dziejów rezydencji, Dawne województwo bełskie, ziemia chełmska województwa ruskiego, tom VI A, Warszawa 1989.

22. Antoniak, P., Chodor, J., Słobodian, W., Zapomniane pogranicze-Dekanat Uhniowski, Lublin 2005.

23. Batruch, S., Historia translokacji i adaptacji cerkwi w Lublinie do potrzeb kultu, [w:] „Sztuka sakralna i duchowość pogranicza polsko – ukraińskiego na Lubelszczyźnie”, s. 159-165.

24. Bieńkowski, L., Organizacja Kościoła Wschodniego w Polsce, [w:] „Kościół w Polsce”, t.2, pod red. J. Kłoczowskiego, Kraków 1969, s. 780-1049.

25. Bondyra, W., Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Zamość 1993.

26. Brykowski, R., Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczpospolitej, Warszawa 1995.

27. Brykowski, R., Drewniana architektura kościelna w Małopolsce XV wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981.

28. Brykowski, R., Łemkowska drewniana architektura cerkiewna w Polsce, na Słowacji i Rusi Zakarpackiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986.

29. Brykowski, R., Spalona cerkiew z Hulcza i grupa cerkwi tomaszowsko-hrubieszowskich, Ochrona Zabytków, 1974, nr 1, s. 38-44.

30. Brykowski, R., W sprawie drewnianej architektury cerkiewnej powiatu Tomaszów Lubelski, Ochrona Zabytków, 1972, nr 4, s. 276-285.

31. Brykowski, R., Wykaz dotyczący losów unickich cerkwi na obszarze byłego województwa rzeszowskiego w latach 1939-1997, [w:] „Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku”, Rzeszów 1997, s. 293-345.

32. Celer, N., Słownik ukraiński - polski, polsko - ukraiński z rozmówkami, Warszawa 2005.

33. Chojnowski, A., Problem narodowościowy na ziemiach polskich w początkach XX w. oraz w II Rzeczpospolitej, Warszawa 1982.

34. Chojnowski, A., Spór o majątek cerkiewny w drugiej Rzeczpospolitej, [w:] „Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku”, Rzeszów 1997, S. 43-60.

35. Czerski, ks. J., Mistagogiczny charakter Liturgii św. Jana Chryzostoma, [w:] „Kościoły siostrzane w dialogu”, red. Z. Glaeser, seria „Ekumenizm i Integracja”, nr 8, Opole 2002, s. 98-209.

36. Deluga, W., Malarstwo i grafika cerkiewna w dawnej Rzeczypospolitej, Gdańsk 2000.

37. Drahan, M., Ukraiński derewliani cerkwy. Heneza i rozwij form, Lwiw 1937.

38. Filarska, B., Początki architektury chrześcijańskiej, Lublin 1983.

39. Frodl, W., Pojęcia i kryteria wartościowania zabytków i ich oddziaływanie na praktykę konserwatorską, Warszawa 1966.

40. Giemza, J., Historia jednej cerkwi. Tradycje budowlane i dzieje świątyni Wniebowstąpienia Pańskiego w Kruhelu Wielkim [w:] „Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku”, Rzeszów 1997 s.177-209.

41. Gil, A., Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja, Lublin 2005.

42. Gil, A., Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Lublin-Chełm 1999.

43. Górak, J., Dawne cerkwie drewniane w województwie zamojskim, Zamość 1984.

44. Górak, J., Cerkiew w Mycowie, Lubelszczyzna, pod red. J. Serafinowicz, nr 3, 1996.

45. Górak, J., Materiały do historii kultury materialnej Zamojszczyzny, Zamość 1992.

46. Górak, J., Regionalne formy architektury drewnianej Lubelszczyzny na tle zagadnień osadniczych, Zamość 1994.

47. Historia Europy Środkowo-Wschodniej, pod red, J. Kłoczowskiego, Instytut Europy Środkowo –Wschodniej, t. 1, 2, Lublin 2000.

48. Janusz, B., Cerkwie drewniane w Galicji, Wieś Ilustrowana, 1913, nr 8, s. 12-16.

49. Kaniewska, M., Cerkiew w Korczminie- symbol jedności i duchowej mocy, Spotkania z zabytkami, nr 5, 2005.

50. Karabowicz, T., Tożsamość cerkwi ukraińskiej, Lublin 2004.

51. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, z. 6, oprac. Brykowski, R., Rowińska, E., Warszawa 1964.

52. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, z. 17, oprac. Brykowski, R., Smulikowska, E., Warszawa 1982.

53. Keczyńscscy, E. i A., Drewniane cerkwie białostoczyzny, Białystok 1999.

54. Kłosińska, J., Sztuka bizantyńska, Warszawa 1975.

55. Kołbuk, W., Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772, Lublin 1998.

56. Kołbuk, W., Kościoły wschodnie na ziemiach Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992.

57. Kościoły Wschodnie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, pod red. A.Gil, Lublin 2005.

58. Kornecki, M., Cerkiewki drewniane w hrubieszowskiem, „Ziemia II”, 1957, s. 23-26.

59. Kornecki, M., Sztuka cerkiewna na terenie diecezji tarnowskiej i jej losy po 1945 roku, Tarnów 1991.

60. Kowalczyk, J., Latynizacja i okcydentalizacja architektury greckokatolickiej w XVIII wieku, Biuletyn Historii Sztuki, 1980, nr 3-4, s. 347-362.

61. Krasny, P., Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1596-1914, Kraków 2003.

62. Krasny, P., Architektura unicka Galicji po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej, [w:] „Sztuka pogranicza Rzeczypospolitej w okresie nowożytnym od XVI do XVIII w. Materiały z sesji SHS”, Warszawa 1998, s. 355-377.

63. Krasny, P., Sztuka cerkiewna na ziemiach polskich w XVIII w. Kilka uwag terminologicznych. [w:] „Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI-XVIII w.” pod red J. Lileyko, Lublin 2000, s. 125-139.

64. Krassowski, W., Architektura drewniana w Polsce, Warszawa 1961.

65. Krochmal, A., Akta wyznaniowe w zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu, Przemyśl 1993.

66. Kruk, M. P., „Deisus daną zwyczajną robotą y malowaniem” -kilka uwag na marginesie inwentarzy cerkiewnych, [w:] „Ars Graeca- Ars Latina”, s. 207-225.

67. Kurek, J., O genezie bryły cerkwi drewniane, [w:] „Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku”, Rzeszów 1997, s. 271-292.

68. Kurzątkowski, A., Cerkiew w Hrebennem, Ochrona Zabytków, nr 4, 1967, s. 55.

69. Łemkowie w historii i kulturze Karpat, t. 2, pod red. J. Czajkowskiego, Sanok 1994.

70. Mały słownik języka polskiego, pod red. S. Skorupki, H. Auderskiej, Z. Łempickiej, Warszawa 1990.

71. Maslow, L., Derewliani cerkwy Chołmszczyny ta Pidlaszja, Kraków 1941.

72. Martyniuk, B., Architektura cerkwi polsko – ukraińskiego pogranicza, Warszawskie zeszyty polsko – ukrainoznawcze, t. 6 - 7, Warszawa 1998, s. 109–117.

73. Michniewscy, M. i A., Duda, M., Cerkwie drewniane Karpat. Polska i Słowacja. Przewodnik, Pruszków 2003.

74. Mokłowski, K., Sztuka ludowa w Polsce, Lwów 1903, repr. 2006.

75. Molẻ, W., Sztuka Słowian Południowych, Wrocław-Wrszawa-Kraków 1962.

76. Nabywaniec, S., Organizacja greckokatolickiej diecezji przemyskiej przy końcu lat siedemdziesiątych XIX w., Nasza Przeszłość, t. 70, Kraków 1988, s. 75-127.

77. Nałęcz, A., Cerkwie greckokatolickie w Diecezji Przemyskiej po roku 1945, Przemyśl 1988.

78. Niedźwiedź, J., Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003.

79. Nowakowski, P., Brama i przedsionek nieba- świątynia w obrządku wschodnim, Liturgia Sacra, 1999, nr 1, s. 87-90.

80. Obmiński, T., O cerkwiach drewnianych w Galicji, Sprawozdania Komisji Historii Sztuki, 1915, z. 3-4, s. 399-432.

81. Od Kraśnika do Lwowa. Roztocze. Mapa topograficzno – turystyczna. Wojskowe Zakłady Kartograficzne, Warszawa 2002.

82. Przeździecka, M., O małopolskim malarstwie ikonowym w XIX wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973.

83. Prawosławie światło wiary i zdrój doświadczenia, pod red. J. i K. Leśniewscy, Lublin 1999.

84. Różycka-Bryzek, A., Symbolika bizantyńskiej architektury sakralnej, [w:] „Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku”, Rzeszów 1997, s. 63-90.

85. Saładiak, A., Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce, Warszawa 1993.

86. Seniuk, B., Cerkwie w regionie lubelskim, [w:] „Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku”, s. 347-367, Rzeszów 1997, s. 347-368.

87. Seniuk, B., Zarys dziejów cerkwi p.w. Narodzenia NMP translokowane z Tarnoszyna do Muzeum Wsi Lubelskiej, Lubelszczyzna, pod red. J. Serafinowicz, nr 3, 1996.

88. Serafinowicz, M., Translokacja i realizacja konserwatorska, [w:] „Sztuka sakralna i duchowość pogranicza polsko – ukraińskiego na Lubelszczyźnie”, s. 211-219.

89. Serczyk, W. A., Ojczyzny upartych niepogód. Stawanie się kresowego labiryntu, [w:] „Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku”, Rzeszów 1997, s. 21-41.

90. Siczynskij, W., Drewljani dzwinici i cerkwi halickoj Ukrainy XVI-XIX st., Lwiw 1925.

91. Siwicki,M., Dzieje konfliktów polsko-ukraińskich, t. 1, Warszawa 1992.

92. Slobodian, W., Derewjane cerkowne budiwnictwo Cholmszcziny i piwdienoho Pidljiaszja w greko – katolickij period, Lubelszczyzna, 2/1996 nr 3, s. 52-66.

93. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierski t. 1, 2, 5, Warszawa 1881.

94. Słownik terminologiczny sztuk pięknych, pod red. K. Kabulska-Sulkiewicz, Warszawa 2002.

95. Sobocki, W., Drewniane cerkwie z sobotami na przykładzie zabytków w Uluczu, Radrużu i Chotyńcu, praca magisterska napisana w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK pod kierunkiem dra Jana Tajchmana , mpis, Toruń 1989.

96. Spiss, T., Wykaz drewnianych kościołów i cerkwi Galicyi, Lwów 1912.

97. Spoliga, M., Z problematyki typologii budowli sakralnych na terytorium północno-wschodniej Słowacji, [w:] „Łemkowie w historii i kulturze Karpat”, Sanok 1994, s. 115-126.

98. Stępień, S., W poszukiwaniu tożsamości obrządkowej. Bizantynizacja a latynizacja Kościoła Greckokatolickiego w XVIII w., [w:] „Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa.”, t. 5, Przemyśl 2000. Źródło: http://www.pwin.c-net.pl (w zakładce oferta wydawnicza).

99. Strzałko, F., Drewniane kościoły a cerkwie w Polsce i na ziemiach ościennych, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1987, nr 3/4 , s. 301-333.

100. Sygowski, P., Greckokatolicka drewniana św. Bazylego Wielkiego w Bełżcu, pow.

Tomaszów Lubelski, woj. lubelskie, [w:] „Sztuka cerkiewna w diecezji przemyskiej”, Łańcut 1999, s. 293-334.

101. Sygowski, P., Zagadki cerkwi w Hrebennem – uwagi do problematyki badawczej

kultury religijnej kręgu Kościoła Wschodniego diecezji chełmskiej, [w:] „Kościoły Wschodnie w Rzeczypospolitej w XVI - XVIII wieku. Zbiór studiów”, pod red. A. Gil, Lublin 2005.

102. Szante, Z., Ruskie i mołdawskie wzory architektury cerkiewnej- ich wpływ na obszar północnego odcinka łuku Karpat, [w:] „Sztuka cerkiewna w diecezji przemyskiej”, Łańcut 1999, s. 207-232.

103. Sztuka sakralna i duchowość pogranicza polsko – ukraińskiego na Lubelszczyźnie, Materiały z międzynarodowej konferencji „Sztuka sakralna pogranicza”, Lublin 2005.

104. Tajchman, J., Stolarka okienna, Warszawa 1993.

105. Tajchman, J., Drewniane drzwi zabytkowe na terenie Polski. Systematyka i problematyka konserwatorska, Ochrona Zabytków, 1991, nr 4, s. 269-277.

106. Trojnowska, M., Chełmski Konsystorz Greckokatolicki [1525] 1596 – 1875 [1905]. Inwentarz analityczny archiwum, Warszawa 2003.

107. Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, pod red. F. Ziejki, A. Kępińskiego , Kraków 1994.

108. Urban, K., Kościół prawosławny w Polsce 1945-70, Kraków 1996.

109. Uspienski, L., Symbolika cerkwi, Białystok 2000.

110. Uspienski, L., Teologia ikony, Poznań 1993.

111. Walter, C., Sztuka i obrządek Kościoła Bizantyńskiego, Warszawa 1992.

112. Zabytkowe cerkwie południowo – wschodniej Polski. Mapa. Wydawnictwo Stanisław Kryciński. Warszawa 2005.

113. Zawałeń, E., Cerkwie z kopułą brogową nad nawą w rejonie północnego Nadsania i ich problematyka konserwatorska, praca magisterska napisana w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK pod kierunkiem prof. J.Tajchmana, mpis,Toruń 1992.

114. Zawałeń, E., Cerkiew z Tarnoszyna na tle rozwoju architektury cerkiewnej XVIII wieku, [w:]„Sztuka sakralna i duchowość pogranicza polsko – ukraińskiego na Lubelszczyźnie”, s. 146-149.

115. Zawałeń, E., Przemiany w osiemnastowiecznej architekturze cerkiewnej na przykładzie diecezji przemyskiej [w:] „Polska – Ukraina 1000 lat sąsiedztwa”, t. 5, Przemyśl 2000, 223-232.

116. http://www.archidiecezja-gr.opoka.org.pl (oficjalna strona greckokatolickiej Archidiecezji Przemysko-Warszawskiej), stan z maja 2007.

117. http://www.cerkiew.pl (prawosławny serwis internetowy), stan z maja 2007.

118. http://www. free.of.pl/m/maxwm/index.html (artykuły M. Melnyka), stan z kwietnia 2007.

119. http://lubelskie.pl (strona województwa lubelskiego), stan z czerwca 2007.

120. http://www.grekoatolicyzm.prv.pl (strona poświęcona Greckokatolickiemu Kościołowi na Hrubieszowszczyźnie), stan z maja 2007.

121. http://www.roztocze.stalwol.pl (strona poświęcona Roztoczu Południowemu), stan z maja 2007.

122. http://www.grekat.stalwol.pl (strona parafii greckokatolickiej w Lublinie), stan z maja 2007.

123. http://www.pwin.c-net.pl (strona Południowo – Wschodniego Instytutu Naukowego w Przemyślu), stan z kwietnia 2007.

124. http://www.zamosc.opoka.org.pl (oficjalna strona rzymskokatolickiej Diecezji Zamojsko-Lubaczowskiej), stan z maja 2007.

Katalog

Chronologiczny spis katalogu

Chłopiatyn

Liski

Dłużniów

Budynin

Układ katalogu

Poszczególne zabytki ułożone są od najstarszego, czyli cerkwi z Chłopiatyna, dalej Liski, Dłużniów oraz Budynin.

Informacje w Katalogu zebrane są w cztery grupy oznaczone literami od A do D, ma to ułatwić odnalezienie interesujących wiadomości. Pierwszy „podrozdział” (A) zawiera dane dotyczące danych administracji państwowej, właściciela oraz historycznej i obecnie pełnionej funkcji. Kolejna część (B) przedstawia zarys historii miejscowości oraz świątyni. Najwięcej miejsca zajmuje opis cerkwi (C), podzielony jest na poszczególne elementy, od przedstawienia planu i bryły, przez konstrukcję, opis stolarki, następnie wnętrza wraz z ikonostasem, aż do punktów dotyczących przeprowadzonych remontów oraz stanu zachowania. Na końcu każdego rozdziału znajduje się literatura (D) dotycząca bezpośrednio lub ogólnie omawianego zabytku.

CHŁOPIATYN - DAWNA CERKIEW GRECKOKATOLICKA

A.

Przynależność administracji państwowej:

województwo: lubelskie

powiat: Hrubieszów

gmina: Dołhobyczów

przynależność administracyjna przed 1.01.1999 r. – woj. zamojskie

Właściciel i użytkownik:

Parafia rzymsko-katolicka w Żniatynie

22-540 Dołhobyczów

Obecna funkcja:

kościół filialny p.w. Zesłania Ducha Świętego

Pierwotna funkcja i wezwanie:

cerkiew greckokatolicka p.w. Zesłania Ducha Świętego

Data wzniesienia: 1863 - 1864

1863 - data budowy świątyni widnieje na podwalinie prezbiterium, na nadprożu od zachodniej strony babińca jest data 1864, prawdopodobnie ukończenia świątyni.

B.

Miejscowość

Wieś Chłopiatyn położona jest na północnym skraju gminy Dołhobyczów, nad rzeką Warężanką. Przed 1469 r. część wsi należała do Mikołaja z Łubowa, prawdopodobnie w tym roku część wsi otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka Marcin Ostrowski z Ostrowa²³⁰. Wkrótce kupił ją Dominiki Chłopiatyński, który z kolei w 1484 r. sprzedał wieś Andrzejowi Magierze z Przewodowa. W 1494 Chłopiatyn należał do Małgorzaty Siebieszowskiej, być może tylko jej część, gdyż w 1567 Zofia Magierowa wniosła wieś w posagu do rodziny Herbertów. Kolejnymi właścicielami była rodzina Karpaczowskich. W 1723 r. właścicielem wsi był Stanisław Komorowski pierwszy raz żonaty z Samuelą Bełżecką, od której otrzymał Chłopiatyn i Oserdów. W 1726 r. wieś należała do Jana Kazimierza Steckiego, kolatora wcześniejszej cerkwi²³¹.

W 1880 r. we wsi było 408 mieszkańców w tym 370 unitów, 19 łacinników i 19 Żydów²³². Posiadaczem większej własności ziemskiej był Teodor Hulimka. Według spisu z 1921 r. Chłopiatyn należał do powiatu sokalskiego i liczył 79 domów i 406 mieszkańców w tym 11 Żydów i 386 Ukraińców²³³. Pod koniec XIX i na pocz. XX w. Chłopiatyn należał do Artymowiczów, w 1929 r. Oktaw Artymowicz posiadał tu 168 ha ziemi²³⁴.

Świątynia

Pierwsza wzmianka o cerkwi w Chłopiatynie pochodzi z 1531, a informacje o jej istnieniu pojawiały się przez cały XVI w²³⁵. W 1762 istniała tutaj parafia św. Ducha, która wchodziła w skład dekanatu bełskiego²³⁶. W latach 1863²³⁷ zbudowano cerkiew obecną. świadczy o tym inskrypcja na podwalinie wschodniej ściany prezbiterium oraz nad głównymi drzwiami, od zachodu. Świątynia została wzniesiona staraniem mieszkańców wsi, można to stwierdzić na podstawie inskrypcji nad zachodnim wejściem, pomimo trudności jakie sprawia jej odczytanie. Na inskrypcji wymieniony jest Mateusz Dmochowski, być może budowniczy świątyni lub wspomagający prace finansowo. Można też dopatrzeć się imienia „...Iwan i Tomanskij Szmo” być może budowniczowie. Jest to jednak wyłącznie moja hipoteza.

W 1924 r. odbył się remont świątyni²³⁸. Po II wojnie cerkiew stała się kościołem filialnym rzymskokatolickiej parafii w Żniatynie i pozostaje nim do dziś.

C.

PLAN:

• trójdzielny (il. 9), do nawy, na rzucie kwadratu, przylegają węższe aneksy, od wschodu prezbiterium, od zachodu babiniec, oba pomieszczenia na planie kwadratu, prezbiterium zamknięte trójbocznie; po północnej stronie prezbiterium zakrystia, w rzucie również zbliżona do kwadratu.

• wymiary świątyni: długość 19,86 m, szerokość nawy 7,61 m.

BRYŁA I KOPUŁY:

• bryła świątyni trójkondygnacyjna, zręby wszystkich trzech pomieszczeń równej wysokości, nad nimi ośmioboczne tambury przykryte ośmiopołaciowymi kopułami (il. 12), kopuły zwieńczone są latarniami z hełmami w formie makowic²³⁹, wieńczą je żelazne krzyże.

• na wysokości ok. 1/3 świątynię obiega, za wyjątkiem ściany zachodniej, zadaszenie – opasanija, wsparte na profilowanych rysiach (il. 16).

• na zachodniej ścianie, ponad głównym wejściem do babińca, umieszczony jest balkon wsparty na czterech rysiach; przykryty jest daszkiem dwuspadowym, ozdobnie rzeźbiona bariera również przykryta jest maleńkim daszkiem (il. 14).

• dwie górne strefy świątyni, powyżej zadaszenia oraz zachodnia elewacja są oszalowane, w dolnej kondygnacji konstrukcja jest odkryta.

• wysokość w kopule nawy: 11,20 m (do szczytu krzyża wieńczącego kopułę nawy 18,90 m).

KONSTRUKCJA:

• konstrukcja wieńcowa z drewna sosnowego.

• podwalina dębowa posadowiona na ceglanej podmurówce; zwęgłowana na zamek prosty (il. 16), grubość ok. 30/25 cm, całe drzewa.

• zwęgłowania zrębów ścian na rybi ogon (il. 16), belki zrębu grubości ok. 25/20 cm, bierwiona zarówno nawy jak i aneksów z reguły z pół- i ćwierćdrzewa.

• bierwiona oraz podwalina okorowane i okantowane z oblinami, obrabiane ręcznie, deski szalunkowe i drobne elementy wykończeniowe cięte piłą mechaniczną.

• ściany pomieszczeń łączą się ze sobą na czop i tak ściany babińca i prezbiterium zamocowane są w ścianach nawy, północna ściana nawy „wbija się” w zachodnią ścianę zakrystii (il. 28); bierwiona między sobą łączone są kołkami – tyblami (il. 27).

DRZWI I OKNA:

• do świątyni prowadzi troje drzwi: do babińca od zachodu i północy (il. 17, 19), oraz do zakrystii od północnej strony.

• wszystkie drzwi do świątyni w konstrukcji deskowo - listwowej (il. 23), drzwi do babińca z zewnątrz dekoracyjnie opierzone deskami profilowanymi (il. 17, 19).

• w świątyni jest 19 otworów okiennych; okna umieszczone w ścianach nawy, prezbiterium i babińca to okna stałe, tępe, szklone w drewnie - szczeblinowe; wszystkie okna od góry mają maleńki daszek i listewki po bokach, do około połowy wysokości otworu.

• okna w ścianach poszczególnych części świątyni w formie stojącego prostokąta, dwudziestojednopodziałowe, również we wschodniej ścianie prezbiterium, pary okien w południowej i północnej ścianie nawy, a pojedyncze w północnej i południowej ścianie babińca oraz południowej, wschodniej i północnej prezbiterium (il. 12, 15).

• w zakrystii, od wschodu, małe okienko w formie leżącego prostokąta (il. 16), we wnętrzu kuta krata; okna w tamburach w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym, dziesięciopodziałowe, po dwa od północy i południa nad nawą, po jednym nad babińcem i prezbiterium, nad prezbiterium od strony wschodniej okienko w formie okręgu wpisanego w prostokąt.

WNĘTRZE:

• poszczególne części świątyni połączone są ze sobą dużymi otworami o wykroju łuku (il. 22); ściany prezbiterium, nawy i babińca pokryte są poziomo nabitymi deskami o grubości ok. 2 cm, stanowią one wygładzenie ścian pod polichromię.

• nawa wyraźnie szersza od pozostałych pomieszczeń najwyższa i najlepiej oświetlona ze względu na dwie pary okien w ścianie północnej i południowej zrębu i tamburu (il. 10); w wystroju zachowały się ołtarze boczne, Chrystus Nauczający oraz św. Mikołaj Cudotwórca, po obu stronach ikonostasu (il. 25) oraz jeden ołtarz pod południową ścianą; w nawie stoi kilka ławek z oparciami, które prawdopodobnie pierwotnie stały w babińcu.

• z nawy jest pełny widok na prezbiterium, w którego centrum, na wschodniej ścianie, stoi nastawa ołtarzowa z tabernakulum (il. 26), przed nim ołtarz nowoczesny; prezbiterium oświetlają okna w ścianach bocznych i okienko w tamburze.

• w północnej ścianie prezbiterium znajduje się otwór drzwiowy prowadzący do zakrystii.

• zakrystię oświetla małe okienko w ścianie wschodniej, od północy drzwi deskowe jednoskrzydłowe otwierane do wewnątrz, obecnie nie używane; zakrystia przekryta jest stropem belkowym.

• babiniec od zachodu przylegający do nawy; na ścianie zachodniej empora (il. 22), pod nią dwuskrzydłowe drzwi wejściowe otwierane do wewnątrz, drzwi w ścianie południowe zastawione fragmentami zdemontowanymi z ikonostasu; po obu stronach otworu łączącego babiniec z nawą stoją dwa ołtarze boczne.

ELEMENTY WYPOSAŻENIA:

• IKONOSTAS (il. 21) – w formie architrawu zawieszony na ścianie pomiędzy prezbiterium i nawą; drewnianą konstrukcję ikonostasu tworzą ramy, w których umieszczone są malowane pola. Na pierwotnym miejscu pozostały tylko górne rzędy ikon Deesis i pas prazdników, środkowe elementy są zdemontowane, ale przechowywane w świątyni, ikony namiestne na południowej ścianie babińca (il. 24), carskie wrota za ołtarzem głównym. Ramy są w górnych partiach opracowane snycersko, ikonostas zwieńczony jest krucyfiksem. Najbardziej zdobnym elementem ikonostasu były carskie wrota o ażurowych skrzydłach zbudowanych z wici winorośli.

• OŁTARZ GŁÓWNY (il. 26) – utrzymany w stylu neobarokowym, dwukondygnacyjne, dolna - mensa ołtarzowa, górna - trójosiowa nastawa z przedstawieniem Zesłania Ducha Świętego, retabulum zwieńczone glorią, na mensie ołtarzowej w centrum zdobne tabernakulum.

• OŁTARZE BOCZNE (il. 25) – utrzymane w stylu neobarokowym, dwukondygnacyjne: mensa ołtarzowa i retabulum zwieńczone glorią, trójosiowe ołtarz północny poświęcony św. Mikołajowi Cudotwórcy, południowy z przedstawieniem Chrystusa Nauczającego. Pod południową ścianą nawy ołtarz dwukondygnacyjny, jednoosiowy, utrzymany w formach neoklasycznych z dekoracją akantową i architektoniczną. W babińcu dwa dodatkowe ołtarze boczne, pod ścianą południową (Serca Pana Jezusa) i północną (Serca Najświętszej Marii Panny), utrzymane w podobnej formie do ołtarzy z nawy.

• ŁAWKI – w nawie osiem ławek cztery pod ścianą południową i cztery pod północną; ławki z oparciami i klęcznikami, wykończone snycersko.

POLICHROMIA:

• polichromie w cerkwi z Chłopiatyna ukończono prawdopodobnie w 1869 r. o czym może świadczyć data widniejąca na zachodniej ścianie tamburu nad prezbiterium, obok niej znajduje się sygnatura prawdopodobnie artysty; są to przedstawienia figuralne z elementami motywów roślinnych i iluzjonistycznych.

• w kopule prezbiterium dekoracja iluzjonistyczna z przedstawieniami aniołków (il. 20), w podniebieniu kopuły gołębica; na ścianach prezbiterium prawdopodobnie ojcowie kościoła i patriarchowie;

• kopuła nawy ozdobiona jest scenami z Nowego Testamentu, u podstawy czaszy na każdej połaci znajduje się inskrypcja w kartuszu; ponad pendentywami postacie Ewangelistów; na ścianach nawy dekoracja iluzjonistyczna z motywami architektonicznymi i postaciami świętych.

• w kopule babińca na zachodniej ścianie przedstawienie Trójcy Przenajświętszej, na ścianach postacie świętych, na ścianie wschodniej ponad łukiem przedstawienie Matki Bożej w płaszczu opiekuńczym.

PRZEBUDOWY/REMONTY:

W 1924 r. odbył się remont cerkwi²⁴⁰, wymieniono wówczas pokrycie dachu na blachę. Pierwotnie prawdopodobnie cały dach kryty był gontem, J. Górak mówi tylko o pokryciu gontowym daszków i kaplic²⁴¹. Być może dopiero w 1924 wykonano ceglaną podmurówkę, wcześniej mogła być z piaskowca, zważywszy na to, że kamień ten dostępny jest w okolicy. Wiadomo, że przed 1939 r. przygotowywano blachę na nowe pokrycie, prace nie mogły być kontynuowane ze względu na wybuch wojny²⁴².

Zamiana cerkwi na kościół filialny parafii rzymsko-katolickiej nie przyczyniła się do większych zmian w wyglądzie świątyni. Nie wiadomo kiedy dokonano demontażu części ikonostasu. Na fotografii z lat 60. XX w. (il. 30) widać jeszcze ikony namiestne, ale już bez carskich i diakońskich wrót.

STAN ZACHOWANIA:

Stan zachowania cerkwi można uznać za dobry. Konieczna jest wymiana pokrycia dachowego oraz zamontowanie rynien i rur spustowych, ze względu na widoczne zacieki u podniebień kopuł. Stan podwaliny i bierwion jest zadowalający, nie widać znacznych zawilgoceń ani uszkodzenia przez drewnojady. Konstrukcja okien jest nadwyrężona, widoczne są w niektórych miejscach skrzywienia i wypaczenia. Widoczne są zniszczenia oszalowania, szczególnie w dolnych partiach i od północnej strony, spowodowane prawdopodobnie odbijającą się od daszków okapowych wodą. Same daszki są już raczej nieszczelne ponieważ widać wyraźne zacieki na ich drewnianych podniebieniach.

We wnętrzu widoczne są zacieki w kopułach oraz na zachodniej ścianie babińca na dolnych elementach empory oraz na rysiach ją podtrzymujących. Spowodowane prawdopodobnie zatrzymywaniem się wody na zewnętrznym balkoniku. Najbardziej zaatakowane i narażone na uszkodzenia są naroża zrębu kopuł, w których najbardziej widoczne są ślady zaciekania wody. W 2002 r. powstał projekt prac remontowo - konserwatorskich.

D.

• W. Bondyra, Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Zamość 1993.

• R. Brykowski, Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczpospolitej, Warszawa 1995.

• R. Brykowski, Spalona cerkiew z Hulcza i grupa cerkwi tomaszowsko-hrubieszowskich, Ochrona Zabytków, 1974/1;

• R. Brykowski, W sprawie drewnianej architektury cerkiewnej powiatu Tomaszów Lubelski, Ochrona Zabytków, 1972/4.

• A. Gil, Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja, Lublin 2005.

• A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Lublin-Chełm 1999.

• J. Górak, Dawne cerkwie drewniane w województwie zamojskim, Zamość 1984.

• J. Górak, Karta ewidencji zabytków architektury – cerkiew z Chłopiatyna, Zamość 1987, Archiwum WUOZ w Zamościu.

• J. Górak, Materiały do historii kultury materialnej Zamojszczyzny, Zamość 1992.

• J. Górak, Regionalne formy architektury drewnianej Lubelszczyzny na tle zagadnień osadniczych, Zamość 1994.

• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, z. 6, oprac. R. Brykowski, E. Smulikowska, Warszawa 1982.

• W. Kołbuk, Kościoły wschodnie na ziemiach Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992.

• M. Kornecki, Cerkiewki drewniane w hrubieszowskiem, Ziemia II, 1957.

• B. Martyniuk, Architektura cerkwi polsko – ukraińskiego pogranicza, Warszawskie zeszyty polsko - ukrainoznawcze, t. 6-7, Warszawa 1998,

s. 109–117.

• J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003.

• Opinia techniczna. Remont konserwatorsko – zachowawczy cerkwi w Chłopiatynie, oprac. J.Romański, M.Niecgorski, S.Wszoła, Zamość 2001-2002; Archiwum WUOZ w Zamościu.

• A. Saładiak, Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce, Warszawa 1993.

• Schematismus universi venerabilis cleri ruthenorum catholicorum dioecenseos Premisliensis, Samboriensis et Sanocensis pro A.D. 1899.

• Szematyzm hrko-katołyckoho duchowenstwa złuczennych eparchij peremyskoj, sambirskoj i sjanockoj na rik Bożyj 1938-39.

• Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierski, t. 1, Warszawa 1881.

LISKI - DAWNA CERKIEW GRECKOKATOLICKA

A.

Przynależność administracji państwowej:

województwo: lubelskie

powiat: Hrubieszów

gmina: Dołhobyczów

przynależność administracyjna przed 1.01.1999 r. – woj. zamojskie

Właściciel i użytkownik:

Parafia rzymsko-katolicka w Przewodowie

22-540 Dołhobyczów

Obecna funkcja:

kościół filialny p.w. Św. Jana Chrzciciela

Pierwotna funkcja i wezwanie:

cerkiew greckokatolicka p.w. Św. Jana Chrzciciela

Data wzniesienia: 1872 - 1875

Data ta pojawia się w schematyzmie z 1938-39, o wzniesieniu świątyni świadczy także inskrypcja na zachodniej ścianie babińca mówiąca o fundatorze Janie Krzyżanowskim, o wzniesieniu jej w 1872 r. i poświęceniu w 1875 dnia 20. czerwca w święto Matki Bożej Bolesnej (Współcierpiącej).

B.

Miejscowość

Wieś Liski w 1401 r. została nadana dominikanom bełskim przez księcia bełskiego Ziemowita IV²⁴³. Jeszcze w 1667 r. źródła notują ją w posiadaniu tegoż zgromadzenia. Od 2. poł. XVIII w. wieś należała do rodziny Pawłowskich herbu Ślepowron wywodzącej się z Mazowsza²⁴⁴. Prawdopodobnie pod koniec XVIII wieku Pawłowscy wznieśli w Liskach dwór i założyli wokół niego park. W 1810 roku Antoni Idzi Pawłowski, ówczesny właściciel Lisek, Kościaszyna, Przewodowa i Witkowa, otrzymał austriacki tytuł hrabiowski. Po jego śmierci Liski odziedziczył jego najmłodszy syn Karol. Kolejnymi właścicielami dóbr byli jego synowie Jan i Kazimierz²⁴⁵. Około 1870 roku w posiadanie Lisek wszedł Jan Krzyżanowski herbu Dębno, był on prawdopodobnie fundatorem cerkwi. J.Górak wymienia przed Krzyżanowskimi gen. WP z 1793²⁴⁶ , Ignacego Majewskiego. Kolejnymi dziedzicami dóbr był Władysław Krzyżanowski, a następnie jego córka Stefania, która Liski wniosła w posagu, poślubiwszy w 1907 roku Tadeusza Potworowskiego. W schematyzmie z 1899 roku Władysław widnieje jako patron cerkwi w Liskach, zaś w schematyzmie z lat 1938-39 jako patronka widnieje Olena Krzyżanowska²⁴⁷. Ostatnim właścicielem dóbr był syn Tadeusza i Stefanii Jan Potworowski²⁴⁸. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego odnotowuje we wsi cerkiew, dwór i szkołę jednoklasową²⁴⁹.

Świątynia

Pierwsza cerkiew w Liskach istniała już w 1531 odnotowują ją źródła przez XVI i XVII w.²⁵⁰ W 1761 była tu cerkiew Jana Chrzciciela, należąca do dekanatu waręskiego²⁵¹. Kolejna cerkiew wzniesiona w 1872-75 p.w. Jana Chrzciciela, powstała z fundacji Jana Krzyżanowskiego²⁵². W 1981 r. rozebrano zakrystię północną, a w 1983 dokonano nieznacznego remontu²⁵³. Być może wówczas rozebrano opasania, które znane są choćby ze zdjęć z KZSwP. Wcześniej szalunek na styk z listwą. W roku 2000 dokonano generalnego remontu²⁵⁴. Wtedy też wymieniono szalunek, który swą formą nie nawiązuje w żaden sposób do wcześniejszego, który jak wiadomo ze starszych zdjęć (il. 47) posiadał dekoracyjny fryz arkadkowy pod okapami. Jak można wnioskować z relacji mieszkańców jeszcze po wojnie mogły odbywać się tu nabożeństwa greckokatolickie. Obecnie Liski należą do rzymsko - katolickiej parafii w Przewodowie, której tworzenie rozpoczęto w 1981, a jej erygowanie odbyło się dopiero w 1988 r.²⁵⁵

C.

PLAN:

• trójdzielny, do nawy, na rzucie kwadratu, przylegają od wschodu zamknięte trójbocznie prezbiterium, od zachodu babiniec, oba pomieszczenia na planie kwadratu, węższe od nawy; po południowej stronie prezbiterium zakrystia na rzucie kwadratu (il. 33).

• pomiędzy prezbiterium i nawą oraz nawą i babińcem są dodatkowe przestrzenie – łączniki, na rzucie wydłużonych prostokątów, szerokością odpowiadają prezbiterium i babińcowi.

• długość świątyni: 22, 76 m, szerokość nawy 7,65 m.

BRYŁA I KOPUŁY:

• bryła świątyni dwukondygnacyjna (pierwotnie trójkondygnacyjna, por. il. 109) dolną kondygnację tworzą zręby trzech pomieszczeń równej wysokości, zaś górną ośmiopołaciowe kopuły zwieńczone latarniami z hełmami w formie zbliżonej do stożków (il. 34, 37), wieńczą je żelazne krzyże.

• nieco niższe od zrębów ścian są łączniki pomiędzy nawą i prezbiterium od wschodu oraz babińcem od zachodu, przykryte dwuspadowymi daszkami.

• na zachodniej ścianie, główne wejście do babińca poprzedzone gankiem przykrytym dwuspadowym daszkiem wspartym na czterech słupach (il. 39).

• zręby ścian są oszalowane pionowymi deseczkami układanymi na zakładkę; części ścian, nawy i prezbiterium oraz nawy i babińca, ponad łącznikami pobite są blachą, podobnie jak południowa ściana łącznika ponad zakrystią; blachą pokryte są również wszystkie kopuły i daszki.

• wysokość w kopule nawy: 10,73 m (do szczytu krzyża wieńczącego kopułę nawy 16,42 m).

KONSTRUKCJA:

• konstrukcja wieńcowa z drewna sosnowego.

• podwalina dębowa posadowiona na ceglanej otynkowanej podmurówce; zwęgłowana na nakładkę, grubość ok. 30/25 cm, pół drzewa.

• zwęgłowania zrębów ścian na rybi ogon²⁵⁶.

• ściany pomieszczeń łączą się ze sobą prawdopodobnie na czop w formie rybiego ogona.

• podwalina okorowana i okantowana, cięta piłą mechaniczną.

• elementy wykończeniowe, deski oszalowania cięte piłą mechaniczną.

• deski szalunku przed zamontowaniem moczone w oleju²⁵⁷.

DRZWI I OKNA:

• do świątyni prowadzą jedne dwuskrzydłowe drzwi od zachodu (il. 39), drzwi w konstrukcji deskowo – listwowej z zewnątrz opierzenie z desek profilowanych.

• w świątyni jest 16 otworów okiennych; w elewacji południowej i północnej rozkład okien jest analogiczny: para w ścianie nawy, ponad nimi na osi okienko w formie półkola, po jednym oknie na osi ścian babińca oraz prezbiterium, oraz po dwa okna małe, jedno nad drugim w łączniku pomiędzy nawą i babińcem, w zakrystii okno od południa oraz w zachodniej ścianie babińca (il. 37, 38).

• wszystkie okna (oprócz okna w zakrystii, oraz w elewacji południowej w ścianie babińca i zachodnie, z pary okien w nawie) są stałe, przylgowe, szklone w drewnie - szczeblinowe

• okna w formie stojącego prostokąta większe w nawie (dwudziestodzielne) mniejsze (dziesięciodzielne) w prezbiterium, babińcu oraz w ścianach łącznika pomiędzy nawą i babińcem (cztero- i sześciodzilne), okna w formie półkola znajdują się w ścianach nawy oraz w zachodniej ścianie babińca powyżej ganku.

WNĘTRZE:

• poszczególne części świątyni połączone są ze sobą dużymi otworami o wykroju łuku (il. 45), ściany nawy, prezbiterium i babińca pokryte są poziomo nabitymi deskami o grubości ok. 2 cm, stanowią one wygładzenie ścian pod polichromię.

• nawa wyraźnie szersza od pozostałych pomieszczeń najwyższa i najlepiej oświetlona ze względu na pary okien w ścianie północnej i południowej zrębu (il. 34); zachowały się ołtarze boczne, Matki Bożej oraz Serca Pana Jezusa, po obu stronach ikonostasu (il. 41) oraz jeden ołtarz pod południową ścianą; na północnej ścianie znajduje się ambona (il. 44).

• z nawy jest pełny widok na prezbiterium, podniesione o jeden stopień względem nawy, w jego centrum, na wschodniej ścianie stoi nastawa ołtarzowa w formie baldachimu i tabernakulum (il. 43), z przodu ołtarz nowoczesny; prezbiterium oświetlają okna w ścianach bocznych; w południowej ścianie prezbiterium znajduje się otwór drzwiowy prowadzący do zakrystii, w ścianie północnej widoczne są zasklepione drzwi do dawniej istniejącej zakrystii.

• zakrystię oświetla małe okienko w ścianie południowej, przykryta jest stropem belkowym.

• babiniec od zachodu przylegający do nawy, pomiędzy nim a nawą empora z deskową barierą, wsparta na czterech słupach, prowadzą na nią schody deskowe przy południowej ścianie babińca (il. 45,46); w ścianie zachodniej dwuskrzydłowe drzwi wejściowe otwierane do wewnątrz.

ELEMENTY WYPOSAŻENIA:

• IKONOSTAS (il. 41) – w formie łuku, zawieszony na ścianie pomiędzy prezbiterium i nawą, drewnianą konstrukcję ikonostasu tworzą ramy, w których umieszczone są malowane pola. Na pierwotnym miejscu pozostały tylko górne rzędy ikon Deesis i pas prazdników, środkowe elementy są zdemontowane, przechowywane w świątyni, ikony namiestne wraz z carskimi wrotami na północnej ścianie prezbiterium (il. 42). Ramy są w górnych partiach opracowane snycersko, owalne pola ikon świątecznych otoczone są wicią roślinną, drobna dekoracja snycerska także wokół ikon namiestnych. Carskie wrota z ażurowymi skrzydłami w formie wici winorośli.

• OŁTARZ GŁÓWNY (il. 43) – w formie baldachimu wspartego na czterech kolumnach ozdobionych wicią roślinną, w górnych partiach baldachimu postacie aniołków. Pod baldachimem na mensie stoi tabernakulum o formach architektonicznych i dekoracją roślinną, w zwieńczeniu postać anioła.

• OŁTARZE BOCZNE – utrzymane w stylu neobarokowym, jednoosiowe, dwukondygnacyjne, ołtarz południowy poświęcony Sercu Pana Jezusa, północny Matce Bożej. Pod południową ścianą nawy ołtarz neobarokowy, jednoosiowy, trójkondygnacyjny.

• AMBONA (il. 44) – koszowa z baldachimem zwieńczonym tablicami dziesięciu przykazań, od wschodu schodki z barierą.

POLICHROMIA:

• polichromie w cerkwi z Lisek ukończono prawdopodobnie w 1875 r. o czym może świadczyć data w inskrypcji na zachodniej ścianie babińca mówiąca o konsekracji świątyni (il. 49), znajduje się tam również podpis F. Zabłockiego, który prawdopodobnie jest ich autorem.

• w kopule prezbiterium dekoracja przedstawiająca Bóg Ojciec w otoczeniu aniołków trzymających wstęgę z napisem: „Święty, Święty, Święty Pan Zastępów. Pełne jest niebo i ziemia chwały Twojej. Hosanna na wysokościach.” (fragment z obrzędu proskomidii, czyli ofiarowania darów) (il. 40); na ścianach prezbiterium postacie patriarchów;

• kopuła nawy z przedstawieniami postaci świętych oraz scen z Testamentu, ponad każdą pendentywą postać Ewangelisty; ściany pokryte są również przedstawieniami figuralnymi oraz ornamentami i dekoracją iluzjonistyczną;

• w kopule babińca dekoracja ornamentalna, na wschodniej ścianie przedstawienie św. Anny Samotrzeciej, na ścianach przedstawienia proroków.

PRZEBUDOWY/REMONTY:

Cerkiew była kilkukrotnie remontowana, jednak brak jest szczegółowych informacji na ten temat. Wiadomo, że w 1981 r. rozebrano zakrystię północną, dwa lata później dokonano nieznacznego remontu we wnętrzu świątyni oraz wprowadzono lastrikową posadzkę na ganku przed głównym wejściem²⁵⁸. Wpłynęło to negatywnie na stan konstrukcji ganku. W „białej karcie”²⁵⁹ nie jest podane kiedy dokonano zmiany oszalowania, ponieważ jeszcze na zdjęciu z 1983 r. zamieszczonego w „białej karcie” wyraźnie widać, że świątynia jest oszalowana na styk z listwami, natomiast dokumentacja²⁶⁰ wykonana przed przystąpieniem do prac remontowych w 2000 r. przedstawia już stan świątyni z oszalowaniem takim jak jest obecnie. Prawdopodobnie w tym samym czasie kiedy wymieniono szalunek, usunięto także opasanija.

Usunięcie opasaniji spowodowało zawilgocenie dolnych partii zrębów świątyni, wpłynęło to na zły stan podmurówki oraz podwalin, jak również doprowadziło do zawilgocenia podłóg we wnętrzu, a ich odkształcenia spowodowały destabilizację elementów wyposażenia, w tym empory²⁶¹.

W 2000 r. przystąpiono do prac remontowych²⁶². Podczas remontu uzupełniono ceglane słupy pod legarami podłogi, wymieniono także fundament z cegły. Wykonano również izolację poziomą z papy. Wprowadzono otwory wentylacyjne w podłodze, aby nie dochodziło do jej ponownych zawilgoceń. Wymieniono fragment podwaliny. Wymieniono część podłogi. Ułożono legary podłogowe z twardego drewna. Wprowadzono metalowe ściągi w zrębach. Dokonano odgrzybienia oraz naprawiono rynny i rury spustowe.

STAN ZACHOWANIA:

Stan zachowania świątyni z Lisek można uznać jako dobry. Wnętrze jest zadbane, nie widać większych uszkodzeń polichromii, poza tymi powstałymi przed remontem. Szata zewnętrzna przedstawia się nieco gorzej, oprócz tego, że zmiana oszalowania i usunięcie opasaniji doprowadziło do zatarcia cech stanowiących o pewnym typie jaki cerkiew reprezentowała. Pomimo tego świątynia ciągle posiada cechy stylowe oraz walory estetyczne. W górnych partiach oszalowania, tuż pod okapem widoczne są ślady postępującej korozji spowodowanej prawdopodobnie przez owady. Także obicie blachą fragmentów ścian zrębów ponad daszkami łączników, może doprowadzić do szybszego zniszczenia drewna w tym miejscu.

D.

• R. Aftanazy, Materiały do dziejów rezydencji, Dawne województwo bełskie, ziemia chełmska województwa ruskiego, tom VI A, Warszawa 1989, s.67-69;

• W. Bondyra, Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Zamość 1993.

• R. Brykowski, Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczpospolitej, Warszawa 1995.

• R. Brykowski, Spalona cerkiew z Hulcza i grupa cerkwi tomaszowsko-hrubieszowskich, Ochrona Zabytków, 1974/1;

• R. Brykowski, W sprawie drewnianej architektury cerkiewnej powiatu Tomaszów Lubelski, Ochrona Zabytków, 1972/4.

• A. Gil, Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja, Lublin 2005.

• A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Lublin-Chełm 1999.

• J. Górak, Dawne cerkwie drewniane w województwie zamojskim, Zamość 1984.

• J. Górak, Karta ewidencji zabytków architektury – cerkiew z Lisek, Zamość 1984, Archiwum WUOZ w Zamościu.

• J. Górak, Materiały do historii kultury materialnej Zamojszczyzny, Zamość 1992.

• J. Górak, Regionalne formy architektury drewnianej Lubelszczyzny na tle zagadnień osadniczych, Zamość 1994.

• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, z. 6, oprac. R. Brykowski, E. Smulikowska, Warszawa 1982.

• W. Kołbuk, Kościoły wschodnie na ziemiach Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992.

• M. Kornecki, Cerkiewki drewniane w hrubieszowskiem, Ziemia II, 1957.

• J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003.

• Projekt remontu kościoła filialnego w Liskach, oprac. L.Dziuba, Zamość 2000; Archiwum WUOZ w Zamościu.

• A. Saładiak, Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce, Warszawa 1993.

• Schematismus universi venerabilis cleri ruthenorum catholicorum dioecenseos Premisliensis, Samboriensis et Sanocensis pro A.D. 1899.

• Szematyzm hrko-katołyckoho duchowenstwa złuczennych eparchij peremyskoj, sambirskoj i sjanockoj na rik Bożyj 1938-39.

• Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierski t. 5, Warszawa 1881.

DŁUŻNIÓW - DAWNA CERKIEW GRECKOKATOLICKA

A.

Przynależność administracji państwowej:

województwo: lubelskie

powiat: Hrubieszów

gmina: Dołhobyczów

przynależność administracyjna przed 1.01.1999 r. – woj. zamojskie

Właściciel i użytkownik:

Parafia rzymsko-katolicka w Żniatynie

22-540 Dołhobyczów

Obecna funkcja:

kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża

Pierwotna funkcja i wezwanie:

cerkiew greckokatolicka p.w. Podwyższenia Krzyża

Data wzniesienia: 1882

Data ta pojawia się w schematyzmach m. in. z 1900 i 1938-39 r. Nie udało mi się znaleźć inskrypcji mówiącej coś o powstaniu świątyni.

B.

Miejscowość

Pierwsza wzmianka o wsi Dłużniów pochodzi z 1423 roku²⁶³. Wieś należała wówczas do wojskiego bełskiego Mikołaja Łaźniewskiego, zwanego czasem Dłużniewskim. W latach 1693-1698 właścicielem Dłużniowa, Mycowa i Wyżłowa był Adam Bełżecki, stolnik bełski²⁶⁴. Przed 1817 rokiem wieś znajdowała się już w posiadaniu Ludwika Ścibora-Rylskiego i w rodzinie tej wieś pozostała do przełomu XIX i XX w. Pod koniec XIX wieku Dłużniów liczył 404 mieszkańców, w tym 308 Ukraińców i 7 Żydów. Według spisu z 1921 roku w Dłużniowie znajdowało się 109 domów z 570 mieszkańcami, w tym 19 Żydami i 444 Ukraińcami²⁶⁵.

Świątynia

Istnienie cerkwi w Dłużniowie wzmiankowano już w latach 1564-73²⁶⁶. W 1761 roku była tu drewniana cerkiew parafialna p. w. Podwyższenia Krzyża, która należała do dekanatu waręskiego²⁶⁷. Pod koniec XIX w. na terenie parafii Dłużniów istniały filie w Mycowie i Wyżłowie²⁶⁸. W 1882 roku wybudowano tu nową cerkiew prawdopodobnie z fund. H. Rylskiego, który w schematyzmie z 1899 r. figuruje jako patron cerkwi²⁶⁹. Konsekrowano ją w 1895²⁷⁰. W 1929 r. właścicielką 454 ha ziemi w Dłużniowie była hrabina Helena Koziebrodzka²⁷¹, w schematyzmie z 1938-39 jako patronka cerkwi wymieniona jest Izabela Kociebrodska²⁷².

Według relacji mieszkańców w latach 30. XX w. cerkiew dłużniowska została odnowiona²⁷³, a po II wojnie stała się filialnym kościołem parafii w Żniatynie.

C.

PLAN:

• trójdzielny (il. 50), do nawy, na rzucie kwadratu, przylegają węższe aneksy, od wschodu prezbiterium, od zachodu babiniec, oba pomieszczenia na planie kwadratu, prezbiterium zamknięte trójbocznie; po obu stronach prezbiterium zakrystie, na rzucie zbliżonym do kwadratu.

• długość świątyni: 25,36 m, szerokość nawy 9,78 m.

BRYŁA I KOPUŁY:

• bryła świątyni trójkondygnacyjna, zręby wszystkich trzech pomieszczeń równej wysokości (il. 53), nad nimi ośmioboczne tambury przykryte ośmiopołaciowymi kopułami, kopuły zwieńczone są latarniami z hełmami w formie makowic, wieńczą je żelazne krzyże.

• na wysokości ok. 1/3 świątynię obiega, za wyjątkiem ściany zachodniej, zadaszenie – opasanija, wsparte na profilowanych rysiach (il. 55).

• od zachodu nad wejściem do babińca, oraz od południa i północy nad wejściami do nawy ganki przykryte dwuspadowymi daszkami wspartymi na sześciu drewnianych słupach (il. 55).

• ściany wszystkich kondygnacji są oszalowane, także rysie podtrzymujące opasanija pobite są deskami.

• na zachodniej ścianie babińca para lisic (il. 55).

• wysokość w kopule nawy: 20,29 m (do szczytu krzyża wieńczącego kopułę nawy 27,10 m), cerkiew z Dłużniowa zaliczana jest do najwyższych cerkwi w Polsce.

KONSTRUKCJA:

• konstrukcja wieńcowa z drewna sosnowego.

• podwalina dębowa posadowiona na ceglanej podmurówce; zwęgłowana na zamek prosty; ok. 30/25 cm grubości, całe drzewa.

• zwęgłowania zrębów ścian na rybi ogon²⁷⁴.

• ściany pomieszczeń łączą się ze sobą na czop, prawdopodobnie w formie jaskółczego ogona i tak ściany babińca i prezbiterium zamocowane są w ścianach nawy, północna i południowa ściana nawy „wbija się” w zachodnią ścianę zakrystii północnej i południowej.

• podwaliny cięte piłą mechaniczną, prawdopodobnie obrabiane ręcznie; deski szalunkowe i inne współczesne elementy cięte piłą mechaniczną.

DRZWI I OKNA:

• do świątyni prowadzi troje drzwi: do babińca od zachodu (il. 55) oraz do nawy od południa (il. 53) i do południowej zakrystii od wschodu;

• wszystkie drzwi do świątyni w konstrukcji deskowo – listwowej, drzwi do nawy i babińca dwuskrzydłowe, opierzone pseudopłycinową dekoracją, zachodnie z malaturą wypełniającą pola pseudopłyciny, przedstawienia śś. Piotra i Pawła (il. 56); do południowej zakrystii od wschodu prowadzą jednoskrzydłowe drzwi z deskowym opierzeniem.

• w świątyni jest 19 otworów okiennych; okna umieszczone w ścianach nawy, prezbiterium i babińca to okna stałe, przylgowe, szklone w drewnie - szczeblinowe; okna zakrystii w konstrukcji ościeżnicowej, dwusrzydłowe, szklone w drewnie.

• okna w ścianach poszczególnych części świątyni w formie stojącego prostokąta, mniejsze, ośmiodziałowe w tamburach i większe, osiemnastodziałowe, zamknięte łukiem odcinkowym, w ścianach nawy i aneksów (il. 53), nad prezbiterium we wschodniej części tamburu okienko okrągłe (il. 54).

• okna rozmieszczone są po dwa północnej i południowej ścianie nawy oraz ukośnych ścianach tamburów, po jednym oknie w południowych i północnych ścianach babińca i prezbiterium oraz tamburach ponad nimi; każda zakrystia posiada jedno, ośmiodziałowe okno w formie stojącego prostokąta, odpowiednio od południa i północy, od wewnątrz posiadają kraty oraz jednoskrzydłową okiennicę.

WNĘTRZE:

• poszczególne części świątyni połączone są ze sobą dużymi otworami o wykroju łuku (il. 57, 64), ściany prezbiterium, nawy i babińca pokryte są poziomo nabitymi deskami o grubości ok. 2 cm, stanowią one wygładzenie ścian pod polichromię, w prezbiterium dodatkowo naklejone jest na ściany zagruntowane płótno.

• nawa wyraźnie szersza od pozostałych pomieszczeń najwyższa i najlepiej oświetlona ze względu na dwie pary okien w ścianie północnej i południowej zrębu i tamburu (il. 51); w wystroju zachowały się ołtarze boczne po obu stronach częściowo zdemontowanego ikonostasu (il. 60); w południowo – zachodnim i północno - zachodnim narożu nawy stoją małe ołtarzyki z przedstawieniem Matki Bożej i Chrystusa, które mogą pochodzić z poprzedniego ikonostasu, nawę z trzech stron, od zachodu, północy i południa otaczają empory (il. 64), w południowej ścianie, na osi dwuskrzydłowe drzwi otwierane do wnętrza; w nawie znajduje się też kilka ławek z oparciami.

• z nawy jest pełny widok na prezbiterium, w którego centrum na wschodniej ścianie stoi nastawa ołtarzowa w formach neogotyckich z tabernakulum (il. 63), przed nim ołtarz, który wygląda na zabytkowy trudno mi jednak ustalić jego pierwotną funkcję; prezbiterium oświetlają okna w ścianach bocznych; w południowej i północnej ścianie prezbiterium znajdują się otwory drzwiowe prowadzące do zakrystii;

• zakrystie oświetlają małe okienka odpowiednio w ścianie południowej i północnej, przekrywają je stropy dylowe z ornamentalną polichromią;

• babiniec od zachodu przylegający do nawy (il. 64), empora na zachodniej ścianie i na południowej, która prowadzi na emporę pomiędzy babińcem i nawą, na osi ściany zachodniej drzwi dwuskrzydłowe, otwierane do wnętrza; w północno – zachodnim narożniku babińca schody deskowe.

ELEMENTY WYPOSAŻENIA:

• IKONOSTAS (il. 60) – w formie architrawu dostawiony do ściany pomiędzy prezbiterium i nawą. Drewnianą konstrukcję ikonostasu tworzą ramy, w których umieszczone są malowane pola. Na pierwotnym miejscu pozostały tylko górne rzędy ikon Deesis i w podłuczu ikony świąteczne, środkowe elementy są zdemontowane. Zachowane części ikonostasu pokrywa drobna dekoracja snycerska w formie wici roślinnych. Z ikonostasem połączone są ołtarze boczne Matki Bożej i Podwyższenia Krzyża.

• OŁTARZ GŁÓWNY (il. 63) – utrzymany w stylu neogotyku, centralnie ołtarz jednoosiowy, dwukondygnacyjny ze snycerskim przedstawieniem ukrzyżowanego Chrystusa; po bokach dwa ołtarze o analogicznym układzie z malowanymi scenami starotestamentowymi.

• OŁTARZE BOCZNE – stylistycznie połączone z ikonostasem i stanowiące jego część składową, jeśli chodzi o konstrukcję. Południowy ze sceną Podwyższenia Krzyża i północny z przedstawieniem Matki Bożej.

• AMBONA (il. 58) – połączona z konfesjonałem, baldachimu brak, od wschodu schodki z balustradą z tralkami.

• ŁAWKI – z oparciami i klęcznikami, wykończone snycersko.

POLICHROMIA:

• polichromie w dłużniowskiej świątyni są stosunkowo skromne w porównaniu do pozostałych omawianych cerkwi, przedstawiają jednak zaskakujący poziom wykonania, szczególnie jeśli chodzi o przedstawienia figuralne; na ścianach rozmieszczone jest kilka scen głównie w formie obrazów w ramach; brak jest bogatych motywów ornamentalnych obecnych w innych cerkwiach; czasze kopuł pomalowane są na niebiesko z małymi gwiazdami, nieliczne przedstawienia są dopiero poniżej, być może spowodowane było to dosyć znacznymi rozmiarami świątyni; na południowej ścianie nawy, w dole obrazu przedstawiającego Chrystusa, widnieje sygnatura prawdopodobnie twórcy tych malowideł, jest ona jednak na tyle nie wyraźna, że nie można odczytać nazwiska;

• w prezbiterium na zagruntowanym, przyklejonym do ścian płótnie, po obu stronach ołtarza przedstawienia świętych, ponad ołtarzem małe przedstawienie prawdopodobnie Boga Ojca, na ścianach północnej Chrystus w Ogrójcu, na południowej Matka Boża Bolesna; na pendentywach anioły.

• w nawie na ścianach znajdują się sceny z Nowego Testamentu oraz z życia świętych, poza tym dekoracja iluzjonistyczna.

• na zachodniej ścianie babińca umieszczone jest przedstawienie przekazania tablic z dziesięcioma przykazaniami, powyżej św. Katarzyna (il. 65), jeszcze na trzech ścianach tamburów przedstawienia świętych.

PRZEBUDOWY/REMONTY:

W „białej karcie” odnotowano, że według relacji mieszkańców cerkiew była remontowana w latach 30. XX w²⁷⁵. W latach 2005-2006²⁷⁶ przeprowadzono remont świątyni całkowicie wymieniono oszalowanie i częściowo stolarkę okienną, także częściowo słupy przy gankach. Zmieniono blachę na dachach. Zaimpregnowano zewnętrzne elementy drewniane. Częściowo wymieniono podwaliny i podmurówkę uzupełniając i zakładając odwodnienie. Zamontowano także rynny i rury spustowe.

STAN ZACHOWANIA:

Po remoncie stan zachowania świątyni można uznać jako dobry. Wymiana pokrycia dachowego oraz dodanie rynien i rur spustowych zapobiegło procesowi zawilgocenia spowodowanego nieszczelnością dachu.

Dalsze, planowane prace remontowe będą skupiały się na wnętrzu, gdzie widoczne są przede wszystkim uszkodzenia desek na ścianach, spowodowane prawdopodobnie przez owady. Na polichromiach ciągle widoczne są zacieki wynikłe z nieszczelności dachu. Należy także wzmocnić konstrukcję empor zarówno w babińcu jak i nawie.

D.

• W. Bondyra, Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Zamość 1993.

• R. Brykowski, Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczpospolitej, Warszawa 1995.

• R. Brykowski, Spalona cerkiew z Hulcza i grupa cerkwi tomaszowsko-hrubieszowskich, Ochrona Zabytków, 1974/1;

• R. Brykowski, W sprawie drewnianej architektury cerkiewnej powiatu Tomaszów Lubelski, Ochrona Zabytków, 1972/4.

• A. Gil, Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja, Lublin 2005.

• A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Lublin-Chełm 1999.

• J. Górak, Dawne cerkwie drewniane w województwie zamojskim, Zamość 1984.

• J. Górak, Karta ewidencji zabytków architektury – cerkiew z Dłużniowa, Zamość 1978, Archiwum WUOZ w Zamościu.

• J. Górak, Materiały do historii kultury materialnej Zamojszczyzny, Zamość 1992.

• J. Górak, Regionalne formy architektury drewnianej Lubelszczyzny na tle zagadnień osadniczych, Zamość 1994.

• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, z. 6, oprac. R. Brykowski, E. Smulikowska, Warszawa 1982.

• W. Kołbuk, Kościoły wschodnie na ziemiach Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992.

• M. Kornecki, Cerkiewki drewniane w hrubieszowskiem, Ziemia II, 1957.

• J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003.

• Opinia techniczna. Remont konserwatorsko – zachowawczy cerkwi w Dłużniowie, oprac. J.Romański, M.Niecgorski, S.Wszoła, Zamość 2001-2002; Archiwum WUOZ w Zamościu.

• Remont konserwatorsko – zachowawczy zabytkowej cerkwi w Dłużniowie, Etap II, oprac. J.Romański, M.Niecgorski, M. Krzyżanowska, Zamość 2006; Archiwum WUOZ w Zamościu.

• A. Saładiak, Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce, Warszawa 1993.

• Schematismus universi venerabilis cleri ruthenorum catholicorum dioecenseos Premisliensis, Samboriensis et Sanocensis pro A.D. 1899.

• Szematyzm hrko-katołyckoho duchowenstwa złuczennych eparchij peremyskoj, sambirskoj i sjanockoj na rik Bożyj 1900.

• Szematyzm hrko-katołyckoho duchowenstwa złuczennych eparchij peremyskoj, sambirskoj i sjanockoj na rik Bożyj 1938-39.

• Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierski, t. 2, Warszawa 1881.

BUDYNIN - DAWNA CERKIEW GRECKOKATOLICKA

A.

Przynależność administracji państwowej:

województwo: lubelskie

powiat: Tomaszów Lubelski

gmina: Ulhówek

przynależność administracyjna przed 1.01.1999 r. – woj. zamojskie

Właściciel i użytkownik:

Parafia rzymsko-katolicka w Machnówku,

22-678 Ulhówek

Obecna funkcja:

kościół filialny p.w. Wniebowzięcia NMP

Pierwotna funkcja i wezwanie:

cerkiew greckokatolicka p.w. Opieki Matki Bożej

Data wzniesienia: 1887

Data ta pojawia się w inwentarzu cerkiewnym z 1928 r. oraz schematyzmie z 1938-39, są to właściwie jedyne znane źródła świadczące o dacie wzniesienia, inskrypcja we wnętrzu mówi tylko o dacie ukończenia polichromii.

B.

Miejscowość

Wieś Budynin położona na południowym skraju gminy Ulhówek po raz pierwszy wzmiankowana jest w 1433 roku, kiedy jej właścicielem staje się Wyszel Rogala z Kozalina²⁷⁷. Od 1437 roku właścicielem jest Piotr z Dziektarzowa z ziemi płockiej. Zaś w 1463 kupił ją Jan Magiera kasztelan bełski, w 1554 wieś została sprzedana Andrzejowi Dembowskiemu, staroście hrubieszowskiemu²⁷⁸. Od 1578 r. Budynin należał do rodziny Tęczyńskich. W 1790 r. jego właścicielem był Gintot, którego jako dziedzica notują źródła już w 1767 roku. W 1855 roku właścicielem został Karol Singer, który w schematyzmach wymieniany jest jako patron cerkwi²⁷⁹. Według danych z 1880 r. do włościan należało 473 ziemi ornej, 80 mórg łąk i 5 mórg pastwisk. We wsi było 613 mieszkańców, z tego 579 unitów, 24 katolików i 10 Żydów²⁸⁰. W 1841 r. notowano tu unicką szkołę początkową²⁸¹. W okresie międzywojennym Budynin trafił w ręce Hersze Rejsa adwokata lwowskiego. Z XIX w. pochodził istniejący wówczas dwór murowany z ozdobnym ogrodem²⁸².

Świątynia

Pierwsza wzmianka o istnieniu cerkwi w Budyninie pochodzi z 1531 r.²⁸³ W 1762 r. była tu drewniana cerkiew parafialna p.w. Opieki NMP i należała do dekanatu bełskiego²⁸⁴. Po II wojnie światowej świątynia z Budynina stała się filią rzymsko – katolickiej parafii w Machnówku i pozostaje nią do dziś. Obecna cerkiew wzniesiona została w 1887 roku, prawdopodobnie na miejscu poprzedniej z 1774²⁸⁵. Inwentarz cerkiewny z 1928 r.²⁸⁶ podaje I. Kuzipa jako autora polichromii datowanych na 1892 r., potwierdza to inskrypcja na zachodniej części ściany babińca, ponad emporą. Inwentarz podaje także autora rzeźb, niejakiego Rinke z Sokala. Prawdopodobnie chodzi o twórcę ołtarza, albo elementów ozdobnych na ołtarzu, czy ikonostasie, gdyż samych rzeźb jako takich nie ma. Jeśli zaś chodzi o obrazy umieszczone w ikonostasie miały być one sprowadzone z Monachium.

C.

PLAN:

• trójdzielny (il. 68), do nawy, na rzucie kwadratu, przylegają węższe aneksy, od wschodu prezbiterium, od zachodu babiniec, oba pomieszczenia na planie kwadratu, prezbiterium zamknięte trójbocznie; od północy i południa zakrystie na rzucie zbliżonym do kwadratu.

• długość świątyni: 21,69 m, szerokość nawy 8,13 m.

BRYŁA I KOPUŁY:

• bryła świątyni trójkondygnacyjna, zręby wszystkich trzech pomieszczeń równej wysokości, nad nimi ośmioboczne tambury przykryte ośmiopołaciowymi kopułami (il. 71, 72, 74), kopuły zwieńczone są latarniami z hełmami w formie makowic²⁸⁷, wieńczą je żelazne krzyże.

• na wysokości ok. 1/3 świątynię obiega, za wyjątkiem ściany zachodniej, zadaszenie – opasanija, wsparte na profilowanych rysiach (il. 72, 76), w partii ściany wschodniej prezbiterium podtrzymywane na dodatkowych słupach, bez rysiów (il. 73).

• na zachodniej ścianie umieszczony jest balkon, dolną częścią wspiera się na dwóch słupach ujmujących otwór wejściowy, przykrywa go dach pulpitowy podtrzymywany czterema słupami między, którymi zbudowana jest bariera (il. 71, 72).

• dwie górne strefy świątyni, powyżej zadaszenia oraz zachodnia elewacja są oszalowane, w dolnej kondygnacji konstrukcja jest odkryta.

• wysokość w kopule nawy: 15,49 m (do szczytu krzyża wieńczącego kopułę nawy 20,81 m),

KONSTRUKCJA:

• konstrukcja wieńcowa z drewna sosnowego.

• podwalina dębowa posadowiona na podmurówce z piaskowca z zaprawą wapienną, uzupełnienia zaprawa cementowo – wapienna; zwęgłowana na zamek prosty (il. 76), grubość ok. 30/25 cm, całe drzewa.

• zwęgłowania zrębów ścian na rybi ogon (il. 75), belki zrębu grubości ok. 25/20 cm, bierwiona zarówno nawy jak i aneksów z reguły z pół- i ćwierćdrzewa.

• ściany pomieszczeń łączą się ze sobą na czop, prawdopodobnie w formie jaskółczego ogona.

• bierwiona oraz podwalina okorowane i okantowane z oblinami, obrabiane ręcznie, deski szalunkowe i drobne elementy wykończeniowe cięte piłą mechaniczną.

DRZWI I OKNA:

• do świątyni prowadzi troje drzwi: do babińca od zachodu i północy oraz do zakrystii od południowej strony (il. 73).

• wszystkie drzwi do świątyni w konstrukcji deskowo - listwowej, drzwi do babińca z zewnątrz dekoracyjnie opierzone deskami profilowanymi.

• w świątyni jest 19 otworów okiennych; okna umieszczone w ścianach nawy, prezbiterium i babińca to okna stałe, przylgowe, szklone w drewnie – szczeblinowe (il. 74); okna od góry mają maleńki daszek i listewki po bokach, do około połowy wysokości otworu.

• w zakrystiach po jednym oknie ościeżnicowym szklonym w drewnie na kit, zamkniętym odcinkowo, od strony wschodniej; w prezbiterium po jednym oknie od południa i północy, w nawie i babińcu po dwa w elewacji północnej i południowej; okna umieszczone są również w ścianach tamburów po jednym w każdej południowej i północnej ścianie we wszystkich trzech kopułach oraz we wschodniej ścianie tamburu nad prezbiterium.

WNĘTRZE:

• poszczególne części świątyni połączone są ze sobą dużymi otworami o wykroju łuku (il. 81, 82); ściany prezbiterium, nawy i babińca pokryte są poziomo nabitymi deskami o grubości ok. 2 cm, stanowią one wygładzenie ścian pod polichromię, w prezbiterium dodatkowo naklejone jest na ściany zagruntowane płótno.

• nawa wyraźnie szersza od pozostałych pomieszczeń najwyższa, oświetlona ze dwiema parami okien w ścianie północnej i południowej zrębu i pojedynczymi okienkami w tamburze (il. 69); w wystroju zachowały się ołtarze boczne po obu stronach ikonostasu (il. 78) oraz jeden ołtarz pod południową ścianą; w nawie stoi kilka ławek z oparciami, które prawdopodobnie pierwotnie znajdowały się w babińcu, na północnej ścianie znajduje się ambona (il. 80).

• z nawy jest pełen widok na prezbiterium, w którego centrum, na wschodniej ścianie, stoi nastawa ołtarzowa (il. 79), przed nim ołtarz nowoczesny; prezbiterium oświetlają okna w ścianach bocznych i okienko w tamburze.

• w północnej i południowej ścianie prezbiterium znajdują się otwory drzwiowe prowadzące do zakrystii.

• zakrystie oświetlają małe okienka w ścianie wschodniej; w południowej drzwi deskowe jednoskrzydłowe otwierane do wewnątrz; zakrystie przykryte stropami dylowymi, pokrytymi ornamentalną polichromią.

• od zachodu przylegający do nawy babiniec (il. 82), empory obiegają babiniec z trzech stron oraz wchodzą na zachodnie fragmenty ścian nawy (il. 81, 82); prowadzą na nie schody deskowe w południowo – zachodnim narożniku babińca; w ścianie zachodniej, na osi dwuskrzydłowe drzwi wejściowe otwierane do wewnątrz; w północno- i południowo – wschodnim narożnikach babińca ołtarze z ikonami Chrystusa i Matki Bożej (il. 83) prawdopodobnie pochodzące z cerkwi wcześniejszej.

ELEMENTY WYPOSAŻENIA:

• IKONOSTAS (il. 78) – w formie architrawu dostawiony do ściany pomiędzy prezbiterium i nawą. Drewnianą konstrukcję ikonostasu tworzą ramy, w których umieszczone są malowane pola. Na pierwotnym miejscu pozostały tylko górne rzędy ikon Deesis i prazdniki w podłuczu, środkowe elementy są zdemontowane. Ramy są w górnych partiach opracowane snycersko z elementami dekoracyjnych palmet i wici roślinnych. Z ikonostasem połączone są ołtarze boczne.

• OŁTARZ GŁÓWNY (il. 79) – neobarokowy, trójosiowy, dwukondygnacyjny; centralnie umieszczony obraz Matki Bożej w typie Immakulaty, bogato zdobiony motywami wici roślinnej.

• OŁTARZE BOCZNE – stylistycznie i konstrukcyjnie połączone z ikonostasem, ołtarz południowy poświęcony Matce Bożej w płaszczu opiekuńczym, północny św. Mikołajowi Cudotwórcy. Pod południową ścianą nawy ołtarz jednoosiowy, w formach neobarokowych poświęcony Sercu Pana Jezusa.

• AMBONA (il. 80) – koszowa z baldachimem, schodki od zachodu, bez balustrady.

• ŁAWKI – z oparciami i klęcznikami wykańczane snycersko.

POLICHROMIA:

• polichromie z cerkwi w Budyninie ukończone w 1892 r. o czym świadczy data 1892 widniejąca u podstaw łuku łączącego babiniec z nawą, od strony babińca po północnej stronie widać datę, podpis po południowej, także inwentarz z 1928 r. podaje twórcę malowideł I. Kuzipa.

• w kopule prezbiterium dekoracja iluzjonistyczna z przedstawieniami aniołków; w prezbiterium polichromie malowane są na przyklejonym do ściany i zagruntowanym płótnie.

• w kopule nawy przedstawienie niebiańskich kręgów z Bogiem Ojcem, Synem, Archaniołami (il. 77), poniżej przedstawione są postacie testamentalne, ponad pendentywami postacie Ewangelistów; na ścianach nawy dekoracja iluzjonistyczna z motywami architektonicznymi i postaciami świętych, na północnej i południowej ścianie duże przedstawienia z Nowego Testamentu, po północnej stronie obok ambony Jezus nauczający dzieci (il. 80).

• w kopule babińca przedstawienia postaci anielskich, poniżej, na ścianach tamburu postacie świętych kobiet.

PRZEBUDOWY/REMONTY:

Niewiele wiadomo o wcześniejszych remontach, prawdopodobnie pierwotnie dachy kryte były gontem²⁸⁸. W latach 2006 – 2007 prowadzone są prace remontowe²⁸⁹ ich pierwszy etap miał na celu zabezpieczenie i wymianę zniszczonych elementów. Całkowicie wymieniono blachę na kopułach i daszkach, zamontowano rynny i rury spustowe. Wymieniono cały szalunek oraz kilka bierwion, które straciły właściwości wytrzymałościowe. W górnych strefach świątyni zmieniono całą stolarkę okienną zachowując formy oryginalne. Zastąpiono słupy podtrzymujące ganek. Elementy drewniane zaimpregnowano preparatami owado- i grzybobójczymi. Wewnątrz świątyni częściowo wymieniono podłogę.

STAN ZACHOWANIA:

Stan zachowania można ocenić jako dobry. Wykonane prace remontowe były poprawne. Dzięki remontowi zewnętrzna szata świątyni stała się zdecydowanie bardziej estetyczna. Dzięki zmianie poszycia dachów nie będą pojawiały się nowe zacieki we wnętrzu, które dotychczas widoczne były na polichromiach. Woda docierająca do czasz kopuł najbardziej niszczący wpływ miały na połączenia pomiędzy bierwionami, może to w przyszłości wpłynąć niekorzystnie na wytrzymałość tych elementów na złączach. Wokół świątyni, przy fundamentach zebrano część ziemi, oprócz czysto praktycznych właściwości zabiegu, czyli osuszania i przewietrzania fundamentów, poprawił on również warunki estetyczne.

D.

• W. Bondyra, Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Zamość 1993.

• R. Brykowski, Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczpospolitej, Warszawa 1995.

• R. Brykowski, Spalona cerkiew z Hulcza i grupa cerkwi tomaszowsko-hrubieszowskich, Ochrona Zabytków, 1974/1;

• R. Brykowski, W sprawie drewnianej architektury cerkiewnej powiatu Tomaszów Lubelski, Ochrona Zabytków, 1972/4.

• Церковний інвентар (Cerkownyj inwentar cerkwi w Budyninie) z 1928 r., ABGK APP, sygn. 5917.

• A. Gil, Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja, Lublin 2005.

• A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Lublin-Chełm 1999.

• J. Górak, Dawne cerkwie drewniane w województwie zamojskim, Zamość 1984.

• J. Górak, Karta ewidencji zabytków architektury – cerkiew z Budynina, Zamość 1978, Archiwum WUOZ w Zamościu.

• J. Górak, Materiały do historii kultury materialnej Zamojszczyzny, Zamość 1992.

• J. Górak, Regionalne formy architektury drewnianej Lubelszczyzny na tle zagadnień osadniczych, Zamość 1994.

• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, z. 6, oprac. R. Brykowski, E. Smulikowska, Warszawa 1982.

• W. Kołbuk, Kościoły wschodnie na ziemiach Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992.

• M. Kornecki, Cerkiewki drewniane w hrubieszowskiem, Ziemia II, 1957.

• J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003.

• Projekt konserwatorsko – zachowawczy zabytkowej cerkwi w Budyninie, gm. Ulhówek, oprac. J.Romański, B. Skórzyńska – Terlecka, M. Krzyżanowska, Zamość 2006; Archiwum WUOZ w Zamościu.

• A. Saładiak, Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce, Warszawa 1993.

• Schematismus universi venerabilis cleri ruthenorum catholicorum dioecenseos Premisliensis, Samboriensis et Sanocensis pro A.D. 1899.

• Szematyzm hrko-katołyckoho duchowenstwa złuczennych eparchij peremyskoj, sambirskoj i sjanockoj na rik Bożyj 1938-39.

• Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierski, t. 1, Warszawa 1881.

„Dziewiętnastowieczne byłe świątynie
greckokatolickie

z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina
jako przykłady trójkopułowych cerkwi drewnianych z południowo – wschodniej części województwa lubelskiego oraz ich problematyka konserwatorska.”

Tom I

Tekst. Katalog.

Praca magisterska wykonana

pod kierunkiem Doktora Ulricha Schaafa

na seminarium Profesora Mariana Arszyńskiego

Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa

Toruń 2007

Spis treści

Wstęp

Południowo – wschodnia część województwa lubelskiego, dawne województwo zamojskie, a za czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów zachodnia część województwa lwowskiego, rejon dawniej i dziś nazywany Zamojszczyzną, obejmujący teren powiatów biłgorajskiego, hrubieszowskiego, tomaszowskiego i zamojskiego. Bogate dzieje tego terenu, a także przepiękna przyroda nie pozwalają o tym miejscu zapomnieć i nie chcieć do niego powracać. Bogactwo i różnorodność zabytków jakie można tu odnaleźć jest ogromna. Są to głównie świątynie, zarówno murowane jak i drewniane oraz obiekty mniejsze, jak np. urokliwe przydrożne figury. Zachowało się również wiele domów szlacheckich, choć niestety znaczna ich część w ruinie.

Niewątpliwie perłami Zamojszczyzny są świątynie drewniane, w tym liczne cerkwie, którym udało się przetrwać burzliwe czasy. Przedmiotem niniejszego opracowania będą cztery byłe świątynie greckokatolickie znajdujące się w pasie przygranicznym, na terenie powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego. Świątynie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina reprezentują typ cerkwi trójkopułowej. Wszystkie zostały wzniesione w 2. poł. XIX w. Czas ten jest zarówno schyłkiem jak i ukoronowaniem drewnianego budownictwa cerkiewnego.

Omawiane świątynie założone są na planie trójdzielnym, kryte trzema kopułami, co stanowi ich główną cechę rozpoznawczą. Prezentują one jeden z dwóch głównych typów kopuł drewnianych, które szerzej omówione są w rozdziale 3.4. Celem analizy cech brył i planów będzie wskazanie typowych dla tych świątyń rozwiązań. Prezentacja czterech cerkwi będzie stanowiła przyczynek do dalszych badań nad kopułowymi cerkwiami drewnianymi z obszaru Polski. Zostaną również zasygnalizowane problemy badawcze, które warte są odrębnego opracowania jak choćby sprawa ikonostasów, czy polichromii.

Zasięg terytorialny jaki obejmuje niniejsza praca jest okrojony w sposób wydawałoby się nielogiczny, jest jednak wymuszony zmianami, jakie miały miejsce na przestrzeni dziejów tego regionu. Świątynie stanowiące temat opracowania znajdują się w granicach dawnych parafii, które przed rozbiorami wchodziły w skład greckokatolickiej diecezji chełmskiej. Po pierwszym rozbiorze uregulowano granice administracji kościelnej i parafie te znalazły się pod jurysdykcją archidiecezji przemyskiej.

W tytule pracy tylko w przybliżeniu określony jest obszar na jakim znajdują się omawiane zabytki. Jest to wymuszone niemożliwością powołania się na historyczne granice administracji kościelnej czy państwowej ze względu na zmiany zachodzące w ciągu XVIII-XX w. Część tych terenów obecnie należy do Ukrainy. Omawiane zabytki znajdują się na „skrzyżowaniu” granic historycznych i współczesnych, dlatego najbardziej właściwym dla niniejszej pracy jest operowanie współczesnym podziałem administracji państwowej. Określenie omawianego terytorium stanowi jedną z trudności jakie pojawiły się przy tworzeniu niniejszej pracy.

Przy opracowaniu wywodu przyjęto koncepcję podziału na rozdziały, z których trzy pierwsze będą wprowadzeniem do tematyki architektury cerkiewnej w Polsce. Zarys historii Kościoła Greckokatolickiego oraz tło architektoniczne dla omawianych zabytków będą stanowiły podstawę do dalszych rozważań. W kolejnych rozdziałach zaprezentowane i zanalizowane zostaną cerkwie, a ich dokładne opisy zamieszczone zostaną w Katalogu. Badania prowadzone na potrzeby niniejszej pracy polegać będą na ogólnej analizie każdej ze świątyń. Porównanie cech i form brył oraz układu przestrzennego pozwoli na wyodrębnienie podobieństw i różnic w omawianej grupie zabytków. Rozdział piąty będzie krótką prezentacją innych cerkwi kopułowych regionu, ma on nieco przybliżyć charakterystykę zabytków oraz zależności pomiędzy nimi. W ostatnim rozdziale omówiona zostanie problematyka konserwatorska oraz zagrożenia i możliwości dla zabytków.

Duże trudności przy pisaniu pracy sprawił niedostatek źródeł archiwalnych. Spowodowało to brak możliwości dokładnego odtworzenia wyglądu i wyposażenia każdej ze świątyń. Nie udało się również ustalić etapów budowy oraz remontów przeprowadzonych w cerkwiach. Analiza w niektórych punktach z konieczności oparta jest na przypuszczeniach, np. w przypadku pokrycia dachów, czy kolorystyki. W literaturze udało się znaleźć kilka informacji dotyczących regulacji prawnych odnoszących się do wznoszenia świątyń w państwie austro - węgierskim. Jednak dokładniejsze ustalenia dotyczące ich wpływu na budowę dziewiętnastowiecznych cerkwi drewnianych na południowo – wschodnim terenie województwa lubelskiego wymaga odrębnych badań. W niniejszym opracowaniu zasygnalizowano jedynie istnienie problemu badawczego.

Zanim przejdę do tematu pracy chciałam podziękować tym, którzy ułatwili jej powstanie. Dziękuję przede wszystkim Panom Profesorom Marianowi Arszyńskiemu i Janowi Tajchmanowi za umożliwienie mi podjęcia tematyki cerkwi drewnianych oraz za udzielane mi w trakcie pisania wskazówki. Moje serdeczne podziękowania kieruję również ku Panu Profesorowi Ryszardowi Brykowskiemu za okazaną mi życzliwość oraz cenne uwagi. Specjalne podziękowania należą się Panu Doktorowi Ulrichowi Schaaf za pomoc przy pisaniu, korektę usterek i cierpliwość. Dziękuję za okazaną mi życzliwość proboszczom parafii, w których znajdują się omawiane w niniejszej pracy zabytki oraz wszystkim, którzy pomogli mi przy zbieraniu materiałów.

Cieszę się, że praca ta stała się dla mnie okazją do poznania nie tylko zabytków, ale i ludzi z nimi związanych, ludzi kochających historię i szukających swych korzeni.

1. Charakterystyka materiałów, na których oparto opracowanie

1.1. Źródła pisane niepublikowane

Odtworzenie historii parafii, w których znajdują się zabytki stanowiące temat niniejszej pracy jest dosyć trudne, jeśli zaś chodzi o historię konkretnych świątyń właściwie nie udało mi się to zupełnie. Przejrzałam akta z Archiwów Państwowych w Lublinie (APL) oraz Przemyślu (APP). W obu tych placówkach znajdują się osobne działy zawierające akta dotyczące greckokatolickiej diecezji chełmskiej i przemyskiej. W pierwszym przypadku jest to Chełmski Konsystorz Greckokatolicki (ChKGK) w zbiorach APL, przechowywane są w nim akta parafii greckokatolickich chełmskiej diecezji, w tym akta dotyczące terenów, na których znajdują się omawiane zabytki. Zakres czasowy wyznaczają daty powstania unii brzeskiej oraz jej likwidacji w 1875 r. na terenie Królestwa Polskiego, jeśli zaś chodzi o miejscowości, w których znajdują się interesujące mnie świątynie, do momentu przyłączenia ich w końcu XVIII w. do diecezji przemyskiej. Od tego czasu akta tych terenów można znaleźć w specjalnym zbiorze Akt Biskupstwa Greckokatolickiego (ABGK) w APP. Zasób ten zawiera archiwalia dotyczące parafii znajdujących się wcześniej w granicach diecezji przemyskiej oraz tych przyłączonych w końcu XVIII w. Oba zbiory akt w archiwach w Lublinie i Przemyślu posiadają opracowania książkowe¹. Poszukiwania akt w Archiwum Diecezjalnym w Zamościu nie przyniosły żadnych pozytywnych skutków. Akta tam przechowywane dotyczące współczesnych parafii rzymsko – katolickich, w których znajdują się omawiane przeze mnie świątynie, są bardzo skąpe. Nie ma tam archiwaliów dotyczących dawnych parafii greckokatolickich.

Najciekawszym materiałem archiwalnym jaki znalazłam jest Церковний інвентар² (Cerkownyj inwentar) dotyczący cerkwi w Budyninie. Jest to inwentarz cerkiewny z 1928 r. Obok wymienianych sprzętów znajdujących się w świątyni podana jest data budowy, a także autor polichromii oraz rzeźb. Informacje te nie były dotychczas nigdzie publikowane. Według Anny Krochmal³ w APP powinien znajdować się podobny inwentarz cerkwi z Chłopiatyna, jednak już na miejscu w archiwum nie znalazłam sygnatury odpowiadającej owej pozycji. Być może akta te zostały gdzieś przeniesione (nie ma w związku z tym żadnej adnotacji) lub zagubiły się. Jeśli chodzi o cerkiew z Chłopiatyna miała też istnieć korespondencja parafian z władzami austriackimi odnośnie budowy nowej cerkwi⁴, jednak obecnego miejsca ich przechowywania nie udało się ustalić.

W zbiorach ABGK w APP dotyczących urzędów dekanalnych bełskiego, z 1845 r., i waręskiego, z 1868, zamieszczone są dane do schematyzmów. W archiwum tym znajdują się lub znajdowały księgi metrykalne z poszczególnych parafii z lat wznoszenia świątyń, większość z nich przeniesiona jest do odpowiednich Urzędów Stanu Cywilnego. Również AGAD posiada zbiór ksiąg metrykalnych z interesujących mnie parafii.

Przy opracowaniu historii poszczególnych zabytków korzystałam również z dostępnych w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków (WUOZ) w Lublinie, Delegatura w Zamościu, kart ewidencyjnych⁵, projektów remontów⁶ oraz inwentaryzacji rysunkowo - pomiarowych⁷. Pozwoliły one na ustalenie przeprowadzonych prac oraz ewentualnych przebudów.

1.2. Źródła publikowane

1. Źródła pisane

Pierwszymi drukowanymi źródłami, w których wspomina się cerkwie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina są Schematyzmy Greckokatolickie⁸. Były to spisy publikowane od połowy XIX w., w których zamieszczano podstawowe informacje o parafiach, w tym także datę erekcji cerkwi. Spisy te nie są wolne od błędów i nie można na nich polegać bezkrytycznie⁹, niemniej dla omawianych w tym opracowaniu zagadnień są jak do tej pory jedynym znanym źródłem informacji o dacie powstania świątyń, obok nielicznych archiwaliów, z którymi są zgodne.

1.2.2. Źródła kartograficzne i ikonograficzne

Źródła kartograficzne z jakich korzystałam to przede wszystkim dziewiętnastowieczne mapy Austro – Węgier. Pozwoliły mi one na zestawienie informacji o zmianach jakie następowały w administracji kościelnej w związku z rozbiorami i prześledzić je na mapach z epoki¹⁰. W literaturze podaje się, że świątynie stanowiące temat niniejszej pracy zostały zamienione po 1875 na prawosławne, takie twierdzenie nie ma podstaw ze względu na to iż interesujące mnie parafie znajdowały się wówczas w granicach Austro – Węgier. Wydaje się, że błąd ten jest wynikiem braku dokładnego określenia granic zaborów, a jeśli chodzi o Chłopiatyn, Liski, Dłużniów i Budynin znajdowały się one bardzo blisko granicy i o pomyłkę nie było trudno (il. 6).

Źródła ikonograficzne są ubogie, najlepsze to zdjęcia ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN zamieszczone w KZSwP, gdzie widać wygląd świątyń z lat. 60 XX w. (il. 29-30, 47-48, 66, 85), oprócz zdjęć wszystkich świątyń, zamieszczone są również zdjęcia pełnych ikonostasów z Chłopiatyna (il. 30 ) i Lisek (il. 48).

1.3. Stan badań nad drewnianymi cerkwiami na południowo -

- wschodnim obszarze województwa lubelskiego

Świątynie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina są reprezentantami bogactwa architektury cerkiewnej na ziemiach należących do Polski oraz szerokiej grupy zabytków pozostających poza jej granicami. Pomimo już ponad wiekowych prac prowadzonych zarówno przez polskich jak i ukraińskich uczonych, temat sztuki cerkiewnej wciąż jest niewyczerpany i pozostawia ogromne możliwości interpretacyjne. Niestety źródła do odtworzenia dziejów wielu obiektów są często bądź to nie odkryte, bądź przepadły gdzieś w odmętach dziejowych burz, które nie oszczędziły terenów dzisiejszego pogranicza polsko - ukraińskiego. Prac związanych z tą tematyką wciąż jest mało, choć ostatnio widać wyraźny wzrost zainteresowania architekturą cerkiewną. Wynika to z faktu podejmowania różnorodnych inicjatyw dotyczących pogranicza polsko - ukraińskiego, historii i związków pomiędzy obiema kulturami, a także form ich przenikania¹¹. Do najsłynniejszych autorów zajmujących się drewnianą architekturą cerkiewną obszarów dzisiejszego pogranicza polsko - ukraińskiego zaliczani są - Kazimierz Mokłowski, Wladimir Siczynskij, Wladimir R. Zalozeckij, Michajło Drahan.

Rozdział poświęcony badaniom nad drewnianą architekturą cerkiewną składa się z dwóch części. Pierwszą stanowi przedstawienie stanu badań nad drewnianymi cerkwiami w latach przedwojennych i obejmujący obszar Galicji Wschodniej, czyli dzisiejszej zachodniej Ukrainy i południowo – wschodniej Polski oraz literatury powstałej po wojnie, a dotyczącej drewnianych cerkwi z południowych obszarów Polski. Na część drugą rozdziału składa się prezentacja badań dotyczących terenów ściśle związanych z tematem opracowania, czyli południowo – wschodnich województwa lubelskiego.

Tezę o genezie trójdzielnego planu świątyni wywodzącego się od chaty wiejskiej przypisuje się K. Mokłowskiemu¹². Pogląd ten wielokrotnie przytaczany był rozwijany przez kolejnych badaczy, szczególnie ukraińskich¹³. W swej Sztuce ludowej w Polsce autor ten zamieścił także krótkie opisy rodzajów konstrukcji drewnianych oraz przedstawił kilka typów rzutów i brył cerkwi.

Na początku XX w. badacze zaczynają coraz szerzej analizować rozwój form drewnianych świątyń wschodnich, próbując jednocześnie ustalić pewne cechy charakterystyczne dla grupy z określonego terenu¹⁴. W 1925 r. we Lwowie wychodzi praca W. Siczynskiego, w której to autor mierzy się z próbą typologii charakteryzując cerkwie Galicji z XVI-XVIII wieku¹⁵. Rok później w Wiedniu zostaje wydana publikacja W. R. Zalozeckiego Gothische und barocke Holzkirchen in den Karpathenländern. Zarzuca się jej nietrafność terminologii, wprowadzającej więcej zamętu niż podstaw do typologii. Istotna jest jednak ze względu na zamieszczony tam krótki podrozdział autorstwa Waclawa Mencla omawiający technikę budowania i materiał¹⁶.

Jednak bezspornie najobszerniejszą i moim zdaniem najciekawszą pracą 1. poł. XX w. traktującą o drewnianej architekturze cerkiewnej jest publikacja Ukraiński derewliani cerkwy. Heneza i rozwij form¹⁷ autorstwa Michajło Drahana¹⁸, będąca wynikiem jego pięcioletnich badań i wędrówek po terenach Bojkowszczyzny (częściowo wschodnie tereny województwa podkarpackiego, a także po ukraińskiej stronie m.in. okolice Starego Sambora, Turka, Drohobycza). Pomimo licznych głosów krytyki pojawiających się zaraz po jej wydaniu, odnoszących się szczególnie do metodyki pracy¹⁹, to bogactwo ilustracyjne oraz treściowe jest dziś nie do przecenienia. Autor, tak jak poprzednicy, genezę trójdzielnej formy świątyni widzi w chacie ukraińskiej. Pojawia się też pomysł poszukiwania źródeł wpływów w pogańskich świątyniach tego terenu. Drahan omawia również wpływy kultury Wschodu i Zachodu. Publikacja zaopatrzona jest w tablice zestawiające rozwój zarówno planu jak i bryły cerkwi. Są one może nieco nieprofesjonalne ze względu na przyjmowanie, że formy najprostsze były najstarsze i w miarę komplikacji młodsze, jednak zestawienia te są o tyle cenne, że poparte konkretnymi przykładami dają szerszy obraz widzenia problemu.

Przedwojenna literatura tematu skupiała się przede wszystkim na cerkiewnej architekturze obszaru centralnych Karpat. Jeśli chodzi o tereny współcześnie należące do Polski jest to obszar województwa podkarpackiego i wschodnia część małopolskiego. Także po wojnie teren ten cieszył się popularnością i do dziś powstają nowe publikacje dotyczące architektury drewnianej, w tym cerkiewnej, ciągle nie wyczerpujące tematu. Na uwagę zasługuje dorobek Ryszarda Brykowskiego, którego badania obfite są w liczne artykuły i publikacje. Najistotniejsza dla wymienionego terenu wydaje się, wydana w 1986, Łemkowska drewniana architektura cerkiewna... ²⁰. Autor omawia w niej zarówno technikę, jak i materiał wykorzystywany przy konstrukcji, następnie różnicuje świątynie przede wszystkim ze względu na cechy ich brył i planów, określa również zasięg terytorialny. Jest to cenny materiał porównawczy dla rozważań stanowiących temat niniejszej pracy.

Ukoronowaniem badań nad architekturą cerkiewną, wyżej wymienionego autora jest wydana w 1995 r. publikacja Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczpospolitej²¹. Zamieszczona jest w niej typologia drewnianych cerkwi zarówno w południowo - wschodniej Europie jak i na terenie państwa polskiego. W rozdziale dotyczącym drewnianej architektury cerkiewnej XIX i XX wieku pojawiają się wzmianki o świątyniach m.in. z Dłużniowa, Budynina i Chłopiatyna, które mają reprezentować kierunek tradycyjny w budownictwie cerkiewnym.

Warto tutaj również wspomnieć o opracowaniu Piotra Krasnego²², gdzie autor zamieszcza krótkie podrozdziały dotyczące budownictwa drewnianego, pomimo, że głównym tematem jest cerkiewna architektura murowana. Poza tym jest to interesująca pozycja omawiająca ogólne zagadnienia związane z architekturą cerkiewną.

Indywidualnych opracowań nie doczekała się żadna z omawianych w niniejszym opracowaniu cerkwi. Jedyne ich opisy znajdują się w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce²³ oraz w omówionej niżej publikacji J. Góraka Dawne cerkwie drewniane w województwie zamojskim²⁴. Należy zauważyć, że nie są one wolne od błędów, na przykład w Katalogu znajduje się informacja jakoby omawiane cerkwie po 1875 r. zostały zamienione na prawosławne, co jest nieprawdą²⁵.

Jeśli chodzi o datowanie tylko cerkiew z Chłopiatyna ma wyrytą na podwalinie prezbiterium datę. Cerkwie wymieniane są również w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego²⁶ oraz Wykazie drewnianych kościołów i cerkwi Galicyi²⁷. Daty zawarte w tych publikacjach nie różnią się od umieszczonych w schematyzmach, Wyjątkiem jest cerkiew z Lisek, o której autor Wykazu... pisze, że jest to „budynek stary”.

Kolejne wzmianki o świątyniach pojawiają się dopiero w artykułach Mariana Korneckiego z 1957 r.²⁸ i Ryszarda Brykowskiego z 1974 r.²⁹ Obaj autorzy zwracają uwagę na istnienie odrębnej grupy cerkwi znajdujących się w granicach ówczesnych powiatów hrubieszowskiego, tomaszowskiego i częściowo zamojskiego. Przy okazji krótkich charakterystyk owych świątyń wymieniane są cerkwie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina. W późniejszych opracowaniach wzmiankowane są m.in. w publikacji dotyczącej regionalnych form architektury drewnianej na Lubelszczyźnie³⁰ oraz w ogólnym opracowaniu drewnianej architektury cerkiewnej autorstwa R. Brykowskiego³¹, gdzie pojawiają się jako przykłady kierunku tradycyjnego w budownictwie cerkiewnym XIX w. Wymieniane są również w artykułach dotyczących losów cerkwi po drugiej wojnie, np. Cerkwie w regionie lubelskim B. Seniuka³², czy M. Kaniewska Losy cerkwi pogranicza polsko - ukraińskiego³³ oraz traktujących o zabytkach związanych z kulturą ukraińską w Polsce³⁴.

Historię poszczególnych parafii jak i dekanatów udało się ustalić na podstawie głównie dwóch prac Witolda Kołbuka³⁵, które przedstawiają strukturę terytorialną, greckokatolickiej diecezji przemyskiej i chełmskiej oraz zachodzące na przestrzeni wieków zmiany. Opracowania te zaopatrzone są w obszerne zestawienia odnoszące się do poszczególnych parafii w obrębie większych jednostek administracyjnych. Uzupełnienie stanowią publikacje Andrzeja Gila dotyczące dziejów diecezji chełmskiej³⁶. Głównym źródłem historii konkretnych miejscowości dawnego województwa zamojskiego jest publikacja Józefa Niedźwiedzia³⁷. Dopełnieniem jest wspomniany wcześniej Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego.

Typologiczne badania nad drewnianą architekturą sakralną na Lubelszczyźnie, w tym także cerkiewną zapoczątkował Jan Górak w artykule z 1987 r. traktującym o występujących na tym terenie typach architektury sakralnej³⁸, a w obszerniejszej pracy Dawne cerkwie drewniane w województwie zamojskim, wyszczególnia kilka typów drewnianych cerkwi istniejących wówczas na terenie dawnego województwa zamojskiego. Pomimo, że opracowanie przybiera formę katalogu, w którym obiekty zgrupowane są w podrozdziałach będących jednocześnie nazwą typu, jest to jedyna praca, która ukazała się dotychczas, podejmująca pełniejsze omówienie typów drewnianej architektury cerkiewnej na terenach dawnego województwa zamojskiego. Można zarzucić tej publikacji brak spójnego kryterium wyodrębniania typów oraz może niekonkretne określenie obszaru zainteresowania, niemniej jest to niewątpliwie przyczynek do dalszych badań nad tym zagadnieniem oraz podjęcia rewizji dotychczasowego sposobu klasyfikacji.

Zarówno w oparciu o dotychczasową literaturę dotyczącą drewnianej architektury cerkiewnej na terenie Polski i Ukrainy oraz wnioski wyniesione z własnych obserwacji w terenie skłaniają do potwierdzenia postawionej przez M. Korneckiego tezy o istnieniu pewnej odrębności wśród cerkwi pogranicza polsko – ukraińskiego. Dotyczy to świątyń znajdujących się w przybliżeniu na terenach dawnych dekanatów bełskiego, potylickiego, uhnowskiego i waręskiego. Dalsze badania powinny doprowadzić do dokładnego opisania cech tychże świątyń. Dzięki temu można pokusić się o pewnego rodzaju typologię dla tego obszaru. Jej tworzenie będzie bardzo dobrym pretekstem do bliższego przyjrzenia się drewnianym cerkwiom pogranicza i da okazję do dokładnego ich przebadania i opisania. Pomimo tego, że zainteresowanie tym rejonem w ostatnich latach wzrosło, ciągle czuje się niedosyt i zbyt ogólne traktowanie zabytków, które niewątpliwie stanowią zwartą grupę bardzo cennych obiektów.

Oprócz cerkwi z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina na terenie Lubelszczyzny istnieje jeszcze kilka świątyń kopułowych, które doczekały się nieco szerszych opracowań. Publikacje, które mniej lub bardziej wyczerpują temat dziejów tych zabytków, dotyczą cerkwi z Bełżca³⁹ (pozycja ta jest o tyle ciekawa i odkrywcza, iż autor podważył dotychczasowe datowanie) Hrebennego⁴⁰, Korczmina⁴¹, Mycowa⁴², Lublina (przeniesiona z Tarnoszyna) ⁴³.

Istniejąca literatura tematu pozwala jedynie na pobieżny ogląd złożonej problematyki drewnianej architektury cerkiewnej z rejonu Lubelszczyzny. Od niedawna pojawiają się pomniejsze publikacje dotyczące wybranych świątyń. Brakuje także bardziej szczegółowego opracowania, traktującego o wybranej grupie cerkwi drewnianych z obszaru województwa lubelskiego. Warto również przyjrzeć się drewnianym świątyniom wschodnim na wspomnianym terenie w perspektywie cerkwi z południa Polski oraz z sąsiednich obszarów Ukrainy.

Wciąż także pozostają nierozwiązane kwestie autorstwa oraz szczegółów wznoszenia świątyń oraz ich dalszych losów. Bardzo skąpe archiwalia nie pozwalają ustalić tego dokładnie. Warto byłoby przeprowadzić kwerendę archiwów pod kątem właśnie tego regionu.

Niniejsza praca ma stanowić przyczynek do opracowania tematyki związanej z kopułowymi cerkwiami z południowo – wschodnich terenów województwa lubelskiego. Jako pierwsze opracowanie określonego typu może stanowić podstawę do stworzenia szerszej systematyki oraz daje możliwość udoskonalenia przyjętego systemu. Badania prowadzone na potrzeby opracowania pozwolą na bardziej szczegółowe przedstawienie drewnianych cerkwi kopułowych z powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego. Niedobór literatury związanej z cerkwiami kopułowymi z omawianego terenu wymusza uzupełnienie tych luk. Chodzi przede wszystkim o opisy świątyń, przedstawienie ich stanu obecnego i historii. Na tym etapie badań trudno jest stawiać pytania badawcze. Należy najpierw przedstawić poszczególne zabytki oraz ich cechy indywidualne, a następnie zestawić z podobnymi zabytkami w najbliższym otoczeniu, aby wykazać czy rzeczywiście istnieją pomiędzy nimi podobieństwa i czy tworzenie systematyki jest uzasadnione. Właśnie prezentacja zabytków oraz omówienie tematyki związanej z grekokatolicyzmem będzie stanowiła podstawę niniejszego opracowania.

2. Charakterystyka cech Kościoła Greckokatolickiego

2.1. Zarys historii Unii Brzeskiej na ziemiach polskich

Wynikiem podziału świata starożytnego na Wschód i Zachód w IV w. n. e. były nie tylko zmiany polityczne, w dużej mierze przejawiał się on także w życiu kulturalnym. W dziedzinie religii był dostrzegalny już na przełomie IV i V wieku, kiedy to kształtowała się, odrębna w charakterze od zachodniej, liturgia bizantyńska. Wielka Schizma z 1054 roku przypieczętowała w Kościele rozłam, który ugruntował się na przełomie XII i XIII wieku⁴⁴. Podziały jakie miały miejsce nie wpłynęły na zmianę sytuacji Kościoła na ziemiach ruskich, gdzie w całości opowiedziano się za patriarchą konstantynopolitańskim, nie wpłynęły one także na stosunki polsko-ruskie⁴⁵. W tym czasie kraje te były zaabsorbowane sytuacją związaną z Turkami i Tatarami.

W ciągu wieków podejmowano różne próby ponownego połączenia obu Kościołów, m.in. unia w Lyonie w 1274, we Florencji w 1439⁴⁶. Jednak najtrwalszą okazała się unia brzeska z 1596 roku, która miała duże znaczenie dla życia religijnego, kulturowego i politycznego ziem pogranicza polsko-ruskiego. Ostatecznie do podpisania unii doszło pod koniec 1595 roku w Rzymie. 6. października 1596 w Brześciu, na uroczystym soborze, metropolita kijowsko-halicki Mychajło Rahoza ogłosił akt unii. Został on zatwierdzony przez metropolitę oraz biskupów: chełmskiego, łuckiego, pińskiego, połockiego i włodzimierskiego. Aktu nie podpisali biskupi diecezji przemyskiej i lwowskiej, uczynili to dopiero, kolejno, w 1692 i 1700 roku⁴⁷.

Według postanowień unii prawosławni uznawali prymat papieża i katolickie dogmaty, natomiast zachowali układ liturgii w języku starocerkiewno-słowiańskim, komunię pod dwiema postaciami, kalendarz juliański, własną hierarchię i prawo kanoniczne. Unia w założeniu miała zrównać w prawach duchownych unickich oraz łacińskich⁴⁸. Różnice z prawosławiem dotyczą głównie dwóch zagadnień związanych z pochodzeniem Ducha Świętego i istnieniem czyśćca.

Akt unii brzeskiej podzielił Kościół Wschodni na ziemiach Korony na unicki i dyzunicki, czyli prawosławny. Podłożem podziałów w większości nie były sprawy dogmatyczne, ale zespół czynników i aspiracji kulturowych, narodowościowych i politycznych⁴⁹.

Unia ostatecznie ugruntowała się na przełomie XVII i XVIII wieku, kiedy przystąpiły do niej diecezje lwowska i przemyska (il. 3). Do chwili obecnej przetrwała w ciągłości tylko w diecezji przemyskiej, gdyż ta, prawie w całości, znalazła się pod panowaniem państwa austriackiego, gdzie zapewniona swoboda pozwalała na jej trwanie i rozwój. Na ziemiach, które znalazły się pod panowaniem Rosji unia została zlikwidowana.

Oficjalnie w zaborze rosyjskim zniesiono unię w 1839 roku w Połocku⁵⁰. Przetrwała jednak na Chełmszczyźnie i Podlasiu. Właściwa rozprawa z grekokatolikami w diecezji chełmskiej rozpoczęła się po powstaniu styczniowym. Nawracanie unitów często miało charakter nacisku, w którym uczestniczyło wojsko. Uroczyste i definitywne „zjednoczenie” unitów z prawosławiem nastąpiło w początkach 1875 roku⁵¹.

Współcześnie spadkobiercami idei unii brzeskiej jest kilkanaście wspólnot, które określa się mianem Wschodnich Kościołów katolickich, które pozostają w łączności ze Stolicą Apostolską. Kościół Greckokatolicki jest jedną z nich⁵². W źródłach i literaturze spotyka się różne nazwy Kościoła powstałego w wyniku podpisania unii brzeskiej m.in. unicki, greckokatolicki, ruskokatolicki, grecko-ruski, grecko-unicki. Obecnie na Ukrainie i w Polsce w powszechnym użyciu jest nazwa „Ukraiński Kościół Greckokatolicki” (ukr. Ukrajinska Hreko-Katołyćka Cerkwa), w Kurii Rzymskiej używa się nazwy „Kościół bizantyjsko-ukraiński”⁵³.

Struktura organizacji hierarchicznej Wschodnich Kościołów katolickich jest nieco odmienna od struktury prawosławia mającego charakter autokefaliczny, polegający na samodzielności danego kościoła w każdym kraju, równocześnie zachowującego jedność z innymi Kościołami prawosławnymi⁵⁴. Katolicyzm w porównaniu z prawosławiem jest bardziej scentralizowany, niezależny od państwa. Już przy projekcie unii biskupi prawosławni domagali się od papieża administracyjnej autonomii. Praktyczną realizacją tych postanowień miał być dostęp do godności senatorskich, ograniczenie ingerencji państwowej w majątek cerkiewny, rezygnacja z narzucania przez władze kandydatów na stanowiska kościelne. Postulaty te zostały spełnione w bardzo małym stopniu. Dopiero w ramach Soboru Watykańskiego II wyraźnie podkreślono i utwierdzono autonomię Kościołów wschodnich w ramach Kościoła Katolickiego⁵⁵. Dzięki ogłoszonemu w 1990 roku przez papieża Jana Pawła II Kodeksowi Kanonów Kościołów wschodnich, katolików wschodnich nie obowiązują normy prawne Kościoła rzymsko-katolickiego.

2.2. Struktura parafialna i przynależność administracyjna parafii unickich w XVII - XIX wieku

Organizacja administracji kościelnej w strukturze nowego Kościoła unickiego, opierała się w dużej części na wzorcach już istniejącej organizacji prawosławnych placówek. Po podpisaniu unii zwierzchnikiem Kościoła ruskiego był nadal metropolita wybierany przez synod z tym, że zatwierdzany przez papieża. W diecezjach, które pierwotnie bazowały na układzie granic diecezji prawosławnych, istniały organy pomocnicze władzy administracyjnej i sądowej m.in. kryłosy katedralne (soborne). W pewnym stopniu stanowiły odpowiednik łacińskich kapituł katedralnych⁵⁶. Kryłosy znajdowały się w stolicach diecezji. Liczba ich stopniowo malała od 2. poł. XVII w., aż do całkowitego zaniku w XVIII w.

Nową instancją sądowo - administracyjną, pośrednią między centralnym zarządem diecezji a urzędami protopopów – dziekanów, ukształtowaną dopiero na przełomie XVII i XVIII w., były oficjalaty okręgowe⁵⁷. Ciągle istnieją dekanaty – protopopie, które w ciągu XVII i XVIII w. zostają poddane znacznym zmianom w strukturze terytorialnej, administracyjnej oraz w zakresie pełnionych funkcji⁵⁸. Oczywiście najmniejszą jednostką administracji kościelnej były parafie.

Struktura parafialna kształtująca się w XVII wieku i stabilizująca w XVIII została zagrożona zmianami rozbiorowymi. W wyniku rozbioru w 1772 r. teren Zamojszczyzny został zagarnięty przez Austro – Węgry. W latach 1772 – 1795 stanowił najbardziej na północ wysunięty fragment zaboru austriackiego. Po pierwszym rozbiorze na terenie Galicji znalazło się ponad 3 tysiące parafii unickich⁵⁹. Władze ilość tą uznały za przewyższającą potrzeby wiernych, a na pewno potrzeby państwa. W związku z tym już w latach 70. i 80. XVIII wieku podjęto akcję „regulacji” parafii. Sytuacja polityczna Austro-Węgier w tym czasie spowodowała przeciągnięcie się tzw. regulacji józefińskich do początków XIX wieku. Akcję rozpoczęto od nakazu przeprowadzenia przez dziekanów opisów statystycznych poszczególnych parafii dekanatów. Miały one zawierać informacje o miejscowościach wchodzących w skład parafii, liczbie dymów i liczbie wiernych, a także dane o cerkwiach, ich wezwaniu, materiale budowlanym, odległości od cerkwi sąsiednich. Wybiegiem stosowanym przez władze kościelne w związku ze zbyt małą liczbą parafii w stosunku do wiernych było tworzenie tzw. kapelanii, które formalnie nie były parafiami, a praktycznie pełniły ich funkcję. W schematyzmach z lat 90. XIX wieku występują one jako parafie.

Terytoria prawie wszystkich greckokatolickich diecezji przechodziły pod panowanie zaborców w kilku etapach związanych z kolejnymi rozbiorami. Diecezja przemyska w całości znalazła się pod panowaniem austriackim już po pierwszym rozbiorze. Jej wschodnie granice znacznie się zmieniły w latach 1784 – 1786⁶⁰, kiedy to władze kościelne za aprobatą władz państwowych zdecydowały o uregulowaniu granic administracyjnych. Dotyczyło to przejścia dekanatów skolskiego i stryjskiego oraz części dekanatów drohobyckiego, gródeckiego, jaworowskiego i wysockiego, w sumie 121 parafii, spod jurysdykcji biskupa przemyskiego pod władzę lwowskiego. W zamian z diecezji lwowskiej do przemyskiej przeszło 73 parafie z dekanatów żółkiewskiego, kulikowskiego i horożańskiego. Bardziej skomplikowana była sytuacja na północnej granicy diecezji przemyskiej, gdyż po pierwszym rozbiorze pod zaborem austriackim znalazła się południowa część diecezji chełmskiej (363 parafii). Kilkanaście lat po rozbiorze część ta znajdowała się pod zarządem biskupów lwowskiego i przemyskiego. Dopiero w latach 80. XVIII wieku formalnie wcielono południowo-zachodnią część diecezji chełmskiej do przemyskiej, a południowo-wschodnią do diecezji lwowskiej.

Kolejne rozbiory przyniosły poszerzenie północnych granic Austro-Węgier, tereny te nazwano Nową Galicją⁶¹. W 1809 r. w wyniku kolejnych zmian granic politycznych poza zasięgiem władzy austriackiej znalazły się północne tereny greckokatolickiej diecezji przemyskiej (il. 4). Faktyczne formowanie się granic pomiędzy diecezjami greckokatolickimi ze względu na niepewną sytuację polityczną trwało dość długo, ustaliły się one dopiero w drugim i trzecim dziesięcioleciu XIX wieku. Od tego czasu losy Cerkwi greckokatolickiej potoczyły się zupełnie inaczej w każdym z zaborów. W Galicji przeciągała się sprawa „regulacji” józefińskich, zaś w Królestwie Polskim przystąpiono do działań mających na celu likwidację unii.

Kościoły unicki i łaciński w Rzeczypospolitej i pod zaborami przez długi czas egzystowały obok siebie. Do XVI w. na terenie Galicji istniały dwie diecezje przemyskie katolicka i prawosławna, a po przyjęciu unii greckokatolicka⁶². Zdarzały się sytuacje, że liturgię odprawiał na przykład łaciński kapłan w cerkwi, bądź na odwrót. W strukturze wyznaniowej dziewiętnastowiecznej Galicji katolicy stanowili 88 % ludności, z czego 42 % przypadało na grekokatolików⁶³.

Poniższe zestawienie liczbowe ukazuje różnorodność struktur parafialnych oraz zasięg i wielkość administracji Kościoła unickiego. W 1772 r. w obrębie łacińskiej diecezji chełmskiej na 450 parafii łacińskich o przeciętnej powierzchni 527 km² przypadało 1300 parafii unickich o przeciętnej powierzchni 182 km². Tym samym na 1 kościół łaciński przypadało 3 cerkwie. W diecezji przemyskiej stosunki te przedstawiały się następująco: 181 parafii łacińskich o powierzchni ok. 100 km² w stosunku do 1100 parafii unickich o przeciętnej powierzchni 18 km². W diecezji przemyskiej na 1 kościół łaciński przypadało 6 cerkwi unickich. Dla porównania w diecezji lwowskiej na 150 parafii łacińskich o przeciętnej powierzchni 203 km² przypadało 1700 parafii unickich o powierzchni ok. 18 km², a na 1 kościół łaciński 11 cerkwi unickich⁶⁴.

Powyższe dane stanowią niejako zarys sytuacji w liczbowym stosunku obu Kościołów i dają one tylko przybliżony ich obraz. Wiadome jest, że na przykład w zachodnich częściach łacińskiej diecezji chełmskiej, przemyskiej, wileńskiej, na całej etnicznej Litwie były parafie łacińskie nie mające w swych granicach w ogóle cerkwi unickich, zaś z drugiej strony, na niektórych pozostałych ich terytoriach były parafie liczące w swych granicach po kilkanaście takich świątyń⁶⁵.

Omawiane w niniejszej pracy cerkwie należały do dekanatów bełskiego i waręskiego, które w XVI-XVIII w. wchodziły w skład unickiej diecezji chełmskiej. Po regulacji granic z końca XVIII w. znalazły się w granicach zaboru austriackiego i pod jurysdykcją biskupa przemyskiego (por. il. 4, 6), gdzie pozostały do drugiej wojny światowej. W 1772 r. w dekanacie bełskim było 28 parafii zaś w waręskim 27, w kolejnych latach ich liczba malała, wiązało się to również ze zmianą granic. W 1829 w dekanacie bełskim istniało 13 parafii, w stosunku do 1914 liczba ich wzrosła do 16, zaś w dekanacie waręskim w 1829 notuje się 7 parafii, a do 1914 roku ich liczba wzrosła do 11⁶⁶. Pod względem powierzchni oraz liczby wiernych, w 1914 roku dekanat bełski obejmował 629 km² i posiadał 34776 wiernych, zaś waręski 262 km² i 35188 wiernych⁶⁷. Dane z 1914 r. dotyczące liczby dusz stanowiły poważną różnicę w porównaniu ze spisami z 1845 dla dekanatu bełskiego⁶⁸ - 16974 i z 1868 r. dla waręskiego⁶⁹ - 8255.

2.3. Liturgia w Kościele Greckokatolickim

Liturgia⁷⁰ odprawiana w obrządkach wschodnich ma bardzo bogatą oprawę. Przesycona jest mistycyzmem i tajemnicą. Od IV w. kształtują się kanony liturgii stosowane do dziś. Zarówno w prawosławiu jak i grekokatolicyzmie w ciągu roku sprawowana jest Liturgia wg św. Jana Złotoustego (Chryzostoma)⁷¹, jedynie w najważniejsze święta Liturgia św. Bazylego Wielkiego⁷², o podobnym układzie, ale dłuższa i bardziej uroczysta⁷³. W Kościele Greckokatolickim podczas Liturgii używa się języków narodowych, na terenie Polski z reguły jest to język ukraiński.

Liturgia bizantyńska składa się z czterech podstawowych części: przygotowanie darów ofiarnych (proskomidia), Liturgia Słowa (katechumenów), Liturgia Eucharystii (wiernych) oraz obrzęd zakończenia. Pierwsza część obejmuje przygotowanie wewnętrzne celebransa i diakona (jeśli jest), modlitwy przed ikonostasem oraz ubieranie szat⁷⁴. Po modlitwach przed świętymi ikonami kapłan przez północne, diakon przez południowe Drzwi wchodzą do sanktuarium. Następnie kłaniają się przed Najświętszym Sakramentem, całują ołtarz, Ewangeliarz i krzyż ołtarzowy. Nakładaniu kolejnych elementów stroju liturgicznego towarzyszą odpowiednie słowa modlitwy. Następnie, podczas mycia dłoni kapłan i diakon odmawiaja odpowiedni psalm.

W obrzędach proskomidii można wyróżnić następujące części: modlitwa wstępna, przygotowanie chleba i wina, wspomnienia świętych, żywych i zmarłych, błogosławienie kadzidła i nakrywanie przygotowanych darów, okadzanie darów i modlitwa nad nimi oraz modlitwy zakończenia. W czasie odmawiania modlitwy diakon okadza żertwiennik, ołtarz, ikony w sanktuarium, święte Wrota, ludzi i na końcu powtórnie ołtarz i kapłana. Proskomidię kończy modlitwa tzw. odpust⁷⁵.

W Liturgii Słowa następują obrzędy wstępne, po nich obrzędy tzw. Małego Wejścia, czytania wraz z homilią oraz ektanie (rodzaj modlitw błagalnych) kończące liturgię katechumenów. Dawniej po tej części wychodzili z cerkwi nieochrzczeni. Po wstępnych modlitwach, w czasie śpiewania błogosławieństw kapłan i diakon robią trzy pokłony przed Ołtarzem. Kapłan daje Ewangelię diakonowi, by dokonać ceremonii Małego Wejścia. Poprzedzani przez ministrantów niosących świece obchodzą Ołtarz od prawej strony, wychodzą przez północne drzwi ikonostasu, stają przed Świętymi Wrotami, po krótkich wezwaniach czyniony jest znak krzyża świętego Ewangeliarzem. Czytania poprzedzone są śpiewami i modlitwami, czytanie Ewangelii poprzedza śpiew Alleluja. Po skończonej Ewangelii zamyka się Wrota. Następnie głoszona jest homilia. Po niej następują modlitwy za Kościół, w tym zmarłych i katechumenów, wszystkie podobnie jak poprzednie modlitwy i czytania odmawiane są przed ikonostasem.

Następna jest Liturgia Eucharystii, w której można wyróżnić dwie części. Pierwsza obejmuje obrzędy od procesji z darami do wyznania wiary. Rozpoczyna ją tzw. Wielkie Wejście, otwierane są Carskie Wrota. Kapłan z diakonem modlą się stojąc przed ołtarzem. Następnie wynoszone są przed ikonostas dary eucharystyczne, po odpowiednich modlitwach przenoszone są na ołtarz główny w sanktuarium. Procesję z darami kończą modlitwy nad darami, znak pokoju oraz wyznanie wiary. Po nim następuje modlitwa eucharystyczna oraz modlitwa nazywana epiklezą, która kończy tą część.

Druga część od anafory do zakończenia. Ma tu miejsce Komunia święta. Do Komunii przygotowują uczestników Liturgii modlitwy, z których najważniejszą jest Ojcze nasz. Przygotowaniu towarzyszą gesty symboliczne: podniesienie Chleba⁷⁶, łamanie Chleba, znak krzyża Chlebem nad Kielichem, zmieszanie konsekrowanych postaci, dolanie gorącej wody do Kielicha. Rozdawanie Komunii wiernym odbywa się z solei. Spożywanie Świętego Ciała przez kapłana i diakona oraz ewentualnych koncelebransów odbywa się w sanktuarium. Po Komunii następuje błogosławieństwo Najświętszym Sakramentem i kapłan odnosi kielich na żertwiennik. Liturgię Eucharystii zamykają, obrzędy zakończenia, na które składają się modlitwy dziękczynienia, błogosławieństwa i rozesłania wiernych.

W literaturze przedmiotu pojawia się pojęcie latynizacji⁷⁷. Jest ona zjawiskiem adaptowania tradycji łacińskich na potrzeby grekokatolicyzmu. Termin ten odnoszony jest zarówno do liturgii jak i do sztuki. Kierunek ten dominuje w Kościele unickim od 2. poł. XVII w., do końca Rzeczypospolitej Obojga Narodów⁷⁸. Proces latynizacji był wymuszony poprzez niedobór pewnych elementów w strukturze nowej wspólnoty. Był to m.in. brak zaplecza związanego z formacją duchownych. W momencie podpisania unii metropolita kijowski nie dysponował tego typu placówkami. Z konieczności kandydaci do stanu duchownego musieli kształcić się w kolegiach jezuickich, w związku z tym nie zdobywali formacji zgodnej ze wschodnim duchem⁷⁹. W późniejszym czasie zjawisko to wzmagało się poprzez przystępowanie do zakonu bazyliańskiego duchownych łacińskich⁸⁰. Taki stan rzeczy niejako sam powodował zjawisko latynizacji.

W ciągu XVII i XVIII w., kiedy obrządek unicki dopiero się kształtował przejmowanie łacińskich tradycji było bardzo łatwe. Jednym z głównych celów zwołanego w 1720 roku w Zamościu synodu biskupów unickich, było usankcjonowanie już zaadaptowanych zwyczajów łacińskich. Przykładem jest biskup Józef Bakowiecki, który już w drugiej ćwierci XVII w. organizował procesje i publiczną adorację Najświętszego Sakramentu⁸¹. Zatwierdzenie funkcjonujących już form kultu miało na celu zahamowanie spontanicznego i niekontrolowanego procesu latynizacji. Ogół innowacji zatwierdzonych przez Synod Zamojski dał początek nowemu obrządkowi wschodniemu w ramach tradycji bizantyńskiej. Ukształtowanie się nowego typu obrzędowości stanowiło o specyfice Kościoła unickiego, w późniejszym czasie stało się ono niejako źródłem tożsamości jego wiernych. Jednocześnie wyjątkowe cechy, które wyrosły ze wschodniej tradycji, a formowane pod wpływem łacińskim, chroniły przed zmianą wyznania na prawosławne czy rzymskokatolickie.

W literaturze czasami jako synonim latynizacji pojawia się pojęcie okcydentalizacji, jest to jednak błędne. Wynika to z faktu, iż o okcydentalizacji można mówić już w średniowieczu, kiedy Kościół bizantyński rozszerzając swój zasięg m. in. o ziemie ruskie, znalazł się w kręgu cywilizacji zachodniej⁸². Dopiero od momentu powstania Kościoła unickiego możemy mówić o latynizacji, która odnosi się wyłącznie do form sprawowania liturgii, nabożeństw paraliturgicznych oraz treści prawa i przepisów kanonicznych, a pośrednio na sztukę. Okcydentalizacja dotyczy norm kulturowych mających wpływ na sferę intelektualną, a w przypadku Kościoła na teologię czy sztukę. Proces okcydentalizacji wykształca także własne normy i zwyczaje pod wpływem kultury zachodu⁸³. Jednak oba te zjawiska występujące w Kościele unickim w ciągu wieków stanowiły przejaw poszukiwania tożsamości obrządkowej grekokatolików.

W XIX w. można także mówić o pojęciu bizantynizacji, która obejmowała różne dziedziny życia religijnego. Zjawisko to wiązało się poniekąd z tendencjami obecnymi w ówczesnych dysputach dotyczących świadomości narodowej. W liturgii i sztuce greckokatolickiej przejawiało się ono w powracaniu, czy może odkrywaniu na nowo dawnych tradycji i form.

2.4. Cerkiew – geneza, symbolika, forma

2.4.1. Forma i symbolika cerkwi

Forma świątyni chrześcijańskiej swymi korzeniami sięga kultury bizantyńskiej. Jej wzory najlepiej przechowane zostały w sztuce związanej z Kościołami Wschodnimi. Cerkwie od wieków kształtowane były na silnej podbudowie teologicznej, a czynnikiem decydującym była liturgia (zasadniczo ukształtowana w IV/V wieku). Pomimo regionalnych różnic i odstępstw od ogólnych zasad świątynie wschodnich obrządków zachowały swoją specyfikę do dziś.

Zanim zacznę omawianie poszczególnych części świątyni wschodniej, warto zatrzymać się nad znaczeniem i etymologią słowa cerkiew. Cerkow to słowiański odpowiednik greckiego kiriakon - dom pański⁸⁴. Podobne znaczenie ma słowo chram tłumaczone jako „świątynia”, „dom Boży”, wywodzi się ono ze starosłowiańskiego słowa chramina - dom, mieszkanie, schronienie⁸⁵. Tradycja chrześcijańska połączyła w jedno dwa znaczenia tradycji starotestamentowej, znaczenie domu Bożego jakim była świątynia jerozolimska oraz domu zgromadzenia, którym była każda synagoga

Zarówno w języku polskim, jak w ukraińskim, czy rosyjskim, przyjęło się rozróżnienie świątyni łacińskiej, nazywanej kościołem oraz świątyni obrządku wschodniego, zwanej cerkwią. Jednak nie było tak od zawsze, słowo kościół pojawiło się w Polsce w XI wieku i dopiero w wieku XV wyparło wcześniej używane - cerkiew. Nazwę kościół łączono raczej ze świątynią murowaną, obronną, a cerkiew z drewnianą⁸⁶. Źródła obu nazw doszukuje się w greckim słowie ekklesie - zebranie, zgromadzenie. W sensie mistycznym oznacza ono zarówno Ciało Chrystusa, Jego Królestwo - wspólnotę, jak i miejsce modlitwy. W modlitwach odmawianych w trakcie poświęcenia cerkwi nazywa się ją „domem na podobieństwo niebios”, „ obrazem miejsca zamieszkania Boga”⁸⁷.

Architektura świątyni wschodniej, uformowana przez liturgiczne wymogi, przesycona jest mistycyzmem. Świątynia podzielona na trzy części (sanktuarium, nawa, przedsionek) zgodnie z planem Przybytku Mojżeszowego i Świątyni Salomona, jak trzy stopnie hierarchii niebiańskiej i trzy grupy chrześcijan: duchowieństwo, wierni i pokutnicy wraz z katechumenami⁸⁸ (il. 7). Dwie główne i nieodzowne części: sanktuarium (hierateion) i nawę (naos), Maksym Wyznawca⁸⁹ interpretuje jako obraz wszechświata z podziałem na sferę niewidzialną i fizyczną, jako niebo i ziemię oraz jako podwójną naturę człowieka – duchową i cielesną⁹⁰. W bizantyńskim wnętrzu świątynnym istniały dwie ideowe osie: pozioma – od narteksu do apsydy, oraz pionowa – od szczytu kopuły do przestrzeni nawy głównej. Pierwsza miała znaczenie przede wszystkim liturgiczne, druga oprócz liturgicznego także sens symboliczny⁹¹.

Sanktuarium (swiatłyszczije, altar)⁹², zarezerwowane dla duchowieństwa, „niebiosa niebios”, usytuowane we wschodniej części budowli przez co cała świątynia zwrócona jest na Wschód ku utraconemu rajowi, ku wschodowi słońca - nadejściu Królestwa Bożego. Tam też znajduje się ołtarz (prestił), na którym spoczywa m. in. tabernakulum, Pismo Święte i krzyż. Ołtarz pokrywany był trzema draperiami symbolizującymi szaty Chrystusa. Kolejne warstwy miały swoje nazwy: katasarkos, indition, antymins⁹³, na ostatnim sprawowana jest liturgia. W soborach (cerkwie katedralne) pokrywała na prestił wykonywane były z blachy, złotej, srebrnej lub miedzianej i przedstawiały scenę związaną z historią świątyni. Zazwyczaj przy ścianie prezbiterium znajduje się mały ołtarzyk - stół (żertwiennik lub proskomidiar) do przygotowywania darów ofiarnych. Dawniej służyło do tego celu osobne pomieszczenie – prothesis⁹⁴ (żertwiennik).

Część środkowa - nawa (chram wirnych), „miejsce święte” w Przybytku oddzielone zasłoną, przeznaczone jest dla wiernych. Jest to miejsce dla wiernych, ochrzczonych. W jej centrum stoi stolik (tetrapod), na którym znajduje się ikona patronalna cerkwi oraz przedstawiająca obecne święto. Przed ikonostasem znajduje się podwyższone miejsce solea, na której środku umieszczona jest ambona, podwyższenie do czytania. Usytuowana jest naprzeciwko carskich wrót, czytana jest z niej Ewangelia, głoszone są kazania i rozdawana jest komunia. Po jej bokach znajdują się kryłosy, części przeznaczone dla chórzystów. Znane są cerkwie, w których kryłosy zaznaczone są nawet w bryle. Pierwowzorem miały być budowle Świętej Góry Athos, gdzie stanowiły one miejsca dla chóru i duchownych⁹⁵.

Od zachodu do nawy przylega babiniec - przedsionek (prytwor lub papert⁹⁶) odpowiadający dziedzińcowi Przybytku, miejsce dla pokutników i katechumenów było to jedyne w świątyni pomieszczenie, gdzie znajdowały się ławki. Tam odbywało się chrzczenie neofitów, odmawiane były modlitwy dzienne m.in. czasy, litje, poweczirje⁹⁷, a także modlitwy nad kobietą w połogu przed wprowadzeniem jej do świątyni⁹⁸. Tutaj ustawiano trumnę ze zmarłym, gdy pogrzeb wypadał w niedzielę. Babiniec pierwotnie był miejscem przeznaczonym dla kobiet, wypływało to jeszcze z tradycji starohebrajskiej⁹⁹. W świątyniach bizantyńskich dla kobiet przeznaczone były galerie nad nawami bocznymi¹⁰⁰.

W formach świątyni zapisana jest także symbolika liczb, od trzech części świątyni, przez potrójne drzwi do trzech palców składanych do znaku Krzyża, symbol Trójcy Przenajświętszej. Znaczenie ma także ilość kopuł górujących nad cerkwią, jedna, umieszczona na środku symbolizuje Boga, trzy Trójcę Przenajświętszą, pięć jest symbolem Chrystusa i czterech ewangelistów, trzynaście Chrystusa i apostołów. Kształt jaki przybierały i przybierają kopuły, szczególnie charakterystyczny dla cerkwi prawosławnych, podobny do płomyka, jest symbolem modlitw wznoszonych do Boga i łask spływających na wiernych. Kopuła ma też symbolizować firmament niebieski, obraz Wszechmocnego¹⁰¹, jej forma kojarzy się z horyzontem ziemi i wspartym na nim nieboskłonie¹⁰².

Już w Didachte, zbiorze modlitw z I wieku, zwanych Nauką Dwunastu Apostołów, wspomina się, że świątynia powinna przypominać okręt. Okręt państwa Bożego, płynący z wiernymi ku zbawieniu¹⁰³. Można doszukać się takich kształtów szczególnie w cerkwiach drewnianych posiadających opasanija, np. cerkiew w Chłopiatynie (il. 12). Kolory ścian zewnętrznych są również głęboko zakorzenione w symbolice teologicznej. Błękity poświęcone są Matce Bożej lub Archaniołowi Michałowi, oznaczają także nadzieję i tajemnicę bytu. Ochra jest symbolem Boga Ojca oraz wieczności. Brązy poświęcone są męczennikom. Ducha Świętego i Jego siły witalne symbolizuje zieleń. Biel natomiast kieruje ku światłu nadzmysłowemu¹⁰⁴.

Już w IX i X w., czyli po okresie ikonoklazmu dojrzała była koncepcja ukształtowania bryły świątyni, jak i jej wystroju malarskiego¹⁰⁵. Układa się on zgodnie ze znaczeniem każdej części świątyni i rolą jaką odgrywa ona w nabożeństwie. Klasyczny wystrój (stałość dotyczy cech ogólnych) dominujący od XI do końca XVII wieku, występuje także dzisiaj¹⁰⁶. W sanktuarium, od dołu ścian, rząd malowideł przedstawiających Ojców Kościoła, twórców Liturgii, oraz innych świętych, ponad nimi obraz Eucharystii - apostołowie przyjmują ją, w postaci chleba i wina, od Chrystusa. Nad tym przedstawieniem, bezpośrednio za ołtarzem umieszczany jest wizerunek Matki Bożej. W kanonie eucharystycznym, tuż po epiklezie (wezwaniu Ducha Świętego) i spełnieniu misterium eucharystycznego, Bogarodzica wymieniana jest na czele całej Cerkwi, przedstawia się ją w formie oranty. Ponad znajduje się obraz Zbawiciela, a na samym sklepieniu sanktuarium obraz Pięćdziesiątnicy. Nawa, symbolizująca przemienione stworzenie, nową ziemię, w kopule posiada przedstawienie Chrystusa Pantokratora (Wszechwładnego), tuż poniżej apostołowie, a na czterech pendentywach czterej Ewangeliści głoszący Dobrą Nowinę na cztery strony świata. Kolumny pokryte są wyobrażeniami „filarów” Cerkwi: męczenników, hierarchów i ascetów. Na ścianach nawy umieszczane są wydarzenia z historii sakralnej, na zachodniej obraz Sądu Ostatecznego ¹⁰⁷.

Po podpisaniu Unii Brzeskiej, na terenie przez nią objętym, naturalnym była zamiana cerkwi prawosławnych na unickie. Nie stanowiło to żadnego problemu ze względu na właściwie identyczną Liturgię. Podczas procesu gruntowania się nowej wspólnoty pojawiło się wspominane w poprzednim rozdziale zjawisko latynizacji, któro rozprzestrzeniło się na wszystkie dziedziny życia Kościoła unickiego. W jej wyniku w cerkwiach zaczęły pojawiać się elementy niespotykane dotychczas. Legalizacją tych nowinek oraz zahamowaniem ich zbytniej spontaniczności zajął się wspomniany wcześniej Synod Zamojski.

Szeroko wówczas omawiane kwestie liturgiczne nie mogły pozostać bez wpływu na sztukę cerkiewną. Wraz z kształcącymi się formami liturgii, charakterystycznymi dla nowej wspólnoty, formowały się cechy sztuki greckokatolickiej. Tendencje rozwijające się od XVI wieku w XVIII przybrały bardziej wyraźne i ujednolicone formy, bez wątpienia miał na to wpływ Synod Zamojski. Pomimo, że nie poruszano na nim kwestii sztuki, jednak zalecono na przykład specjalną oprawę dla przechowywania Najświętszego Sakramentu, stąd w cerkwiach unickich pojawiły się takie sprzęty jak cynowe puszki, tabernakula, monstrancje do ekspozycji hostii, czy baldachim używany w procesji z Eucharystią¹⁰⁸.

Czasami nawet nie budowano ikonostasów, wynikało to z potrzeby otwarcia szerszego widoku na ołtarz z ustawionym na nim tabernakulum. Pojawienie się takiej tendencji było niewątpliwie korzystnym rozwiązaniem dla fundatorów cerkwi, którzy nie musieli ponosić dodatkowych kosztów wznoszenia ikonostasów i ich remontów¹⁰⁹. Upodobnienie w Kościele greckokatolickim liturgii do łacińskiej pociągnęło za sobą również wznoszenie ołtarzy bocznych. Tradycja ta została przejęta od bazylianów, gdzie ołtarze boczne dawały ojcom możliwość codziennego odprawiania Mszy Św.¹¹⁰ Ołtarze w unickich świątyniach w zasadzie nie różniły się od łacińskich, ich formy były zgodne z regionalnymi wzorami. Jedną z charakterystycznych nowin wprowadzonych do świątyń unickich, było pojawienie się organów, nie używanych w prawosławiu.

O ile do około połowy XVIII w. różnica w sposobie kształtowania świątyń drewnianych prawosławnych oraz unickich nie była dostrzegalna to zjawiska występujące masowo od końca XVIII w. stworzyły nową jakość charakterystyczną dla Kościoła unickiego. Należy też zaznaczyć jej dwutorowość objawiającą się w kształtowaniu bryły świątyni w sposób tradycyjny oraz nowatorski kierunek latynizujący¹¹¹.

W cerkwiach drewnianych zjawisko latynizacji było znacznie mniej widoczne i postępowało wolniej niż widać to w cerkwiach murowanych. Świątynie drewniane jedynie w małych elementach wyposażenia przejawiały tendencje latynizujące, które z czasem stały się charakterystyczne dla świątyń greckokatolickich.

W świątyniach unickich omawianego terenu charakterystyczna trójdzielna bryła odzwierciedla podziały wewnętrzne. Typ trójizbowych cerkwi jest obecny właściwie w większości znanych przykładów z Galicji, a także na Chełmszczyźnie i Wołyniu, poszczególne pomieszczenia są kwadratowe, a skrajne zazwyczaj mniejsze od nawy¹¹² (il. 89, 90, 93,94, 109). Przestrzenie pomiędzy poszczególnymi częściami świątyni łączą się łukami, które są jakby wycięte w ścianach pomiędzy (il. 11).

Kazimierz Mokłowski cytując Mariana Sokołowskiego przedstawia cechy cerkwi ruskich i galicyjskich. Mówi o trzech głównych częściach świątyni wschodniej, czyli części ołtarzowej - prezbiterium, nawie oraz babińcu, które otoczone są „przejrzystymi gankami”¹¹³. Chodziło o soboty, które były charakterystycznym elementem cerkwi ruskich. Mogły one przyjmować formę zadaszenia wspartego na pionowych słupach lub na rysiach, jak jest to widoczne w omawianej grupie¹¹⁴. Co ciekawe tego typu zadaszenia oprócz kościołów łacińskich istniały tylko przy cerkwiach greckokatolickich¹¹⁵, gdzie były usytuowane nieco niżej niż w kościołach. W niektórych cerkwiach umieszczane były także galeryjki wokół babińca poniżej kopuł. Na archiwalnych zdjęciach widać je np. w cerkwi z Drohobycza (il. 107, por. Jarczów il. 104).

2.4.2. Ikonostas

Ikonostas, od greckiego eikỏn - obraz i stasis - postawienie¹¹⁶, wykształcił się z przegród funkcjonujących w świątyniach wczesnochrześcijańskich rozdzielających przestrzeń prezbiterium i nawy. Początkowo były to przegrody niskie z czasem ich wysokość wzrastała. W kościołach łacińskich relikty tego elementu przetrwały do Soboru Watykańskiego II w formie balasków¹¹⁷. Na Wschodzie od V w. przegrody zaczęły się rozrastać przyjmując bogate formy spotykane do dziś w cerkwiach. Ikonostasy, w obecnej postaci strukturalnej i programowej, w jakiej przetrwały do końca II wojny światowej na ziemiach ruskich, wykształciły się w okresie XIV – XV w.¹¹⁸ Jeszcze w XVIII w. wygląd ikonostasu był rozmaity, zarówno dobór ikon jak i ilość rzędów była dowolna¹¹⁹. Nieodzownym elementem był rząd Deesis oraz ikon królewskich (namiestnych) (il. 8). Układ ikonostasu w cerkwi prawosławnej i greckokatolickiej jest w zasadzie taki sam. W świątyniach unickich pojawiały się nierzadko elementy rzeźbione wynikające ze zjawiska latynizacji.

Ikonostas formowany był w systemie piętrowym (por. il. 8), świadczącym o hierarchiczności wydarzeń religijnych, a poszczególne rzędy określano mianem czynu (wywodzi się ze staroruskiej terminologii)¹²⁰. Prawdopodobnie już w XVI w. pojawił się rząd ikon świątecznych, najstarsze zachowane ikonostasy z tego typu ikonami pochodzą z XVII w. Jednym z najstarszych ikonostasów na Rusi jest obiekt z cerkwi św. Ducha w Potyliczu, który w XVII w. został podniesiony o dwa metry¹²¹. W wielu ikonostasach w cerkwiach greckokatolickich z XVII w. wprowadzano ramy dla ikon, dekorowano je wzorami okuciowymi, rolwerkiem, a nawet groteską, jednak najpopularniejszym były motywy roślinne i winnej latorośli. W tym samym wieku pojawiły się również rzeźbione, ażurowe wrota, przedstawiające drzewo Jessego, (por. Liski, il. 42). W ikonostasach, szczególnie z 2. poł. XVII pojawiała się również rzeźba figuralna¹²². Pod wpływem ustaleń Synodu Zamojskiego w sprawach liturgicznych zmieniał się też ikonostas, wiązało się to z ekspozycją Najświętszego Sakramentu i otwarcia sanktuarium dla widoku wiernych. Dochodziło nawet do sytuacji, że w cerkwiach nie budowano ikonostasów, uznawane jest to za efekt latynizacji¹²³. Taki stan rzeczy utrzymywał się jeszcze w XIX w., co wiązało się z krytyką zwolenników oczyszczania liturgii z łacińskich naleciałości¹²⁴. W wizytacjach z lat 1833-35 stwierdzono, że w okolicach Bełza w kilku miejscowościach brak jest ikonostasów¹²⁵.

Dopiero w 1868 r. konsystorz diecezji przemyskiej zalecił dziekanom sprawdzenie podległych im cerkwi i stwierdzenie czy znajdują się w nich ikonostasy i czy są zgodne z tradycją Kościoła Wschodniego, która nakazuje, aby ikonostas był „żywym katechizmem”. Omówieniem tego katechizmu zajął się duchowny Julian Pełesza w swych homiliach z 1872 r. Propagował schemat wysokiego, litego ikonostasu ozdobionego obrazami umieszczonymi w rzędach namiestnym, świątecznym i prorockim zgodnie z tradycją Kościoła Wschodniego. Tendencje wprowadzania przegród w takiej formie poparł w latach 80. XIX w. papież Leon XIII¹²⁶.

Ikonostas zarówno oddziela jak i łączy symboliczny świat niewidzialny (sanktuarium) i widzialny (nawa). Za przegrodę mogą wchodzić wyłącznie mężczyźni, duchowni i służba liturgiczna. W całości pokryty jest przedstawieniami Chrystusa, Matki Bożej, apostołów i proroków. Najistotniejszymi elementami ikonostasu są drzwi: Rajskie Wrota (Wrota Carskie, Królewskie) przeznaczone dla kapłana, a także południowe i północne Wrota Diakońskie. Główne ikony to cztery tzw. ikony namiestne, przedstawiające Chrystusa Nauczającego (z Ewangelią w ręku) po południowej stronie Rajskich Wrót, a po północnej Matkę Bożą, najczęściej, z Dzieciątkiem. Dwie pozostałe przedstawiają często świętego szczególnie czczonego na danym terenie, a druga wezwanie cerkwi. Rajskie wrota pokryte są małymi przedstawieniami Zwiastowania i postaciami Ewangelistów.

W wiekach od XV do XVII¹²⁷ ponad Wrotami umieszczano Mandylion (Spas Nerukotwornyj z greckiego „nie ręką ludzką uczyniony”- ả cheir poietos), jednak najczęściej spotykanym przedstawieniem w tym miejscu jest Ostatnia Wieczerza, czasami pojawiają się oba przedstawienia. W jednym rzędzie umieszczone są prazdniki - ikony wyobrażające święta w ciągu roku. Ponad znajduje się Chrystus Pantokrator w otoczeniu Matki Bożej i św. Jana Chrzciciela, a dalej Apostołów, wyżej patriarchów i proroków, składające się na Wielką Deesis. Ikonostas zwieńczony jest sceną Ukrzyżowania.

Najstarsze cerkwie nie miały oddzielnych ikonostasów, drzwi były wycinane w ścianach, początkowo były to trzy otwory, z czasem zlały się one w jeden, który powiększał się przyjmując różne profile łuku od form półokrągłych, profilowanych do prostych wycięć¹²⁸. Dziewiętnastowieczne ikonostasy są odrębnymi konstrukcjami przystawionymi lub częściowo zawieszonymi na ścianie.

3. Charakterystyka drewnianej architektury cerkiewnej z terenów południowo – wschodniej Polski

3.1. Budowlane tradycje wznoszenia cerkwi drewnianych

Drewno od wieków było popularnym budulcem, szczególnie w miejscach obfitujących w lasy. Przez długi czas było ono tańszym w pozyskaniu i łatwiejszym w obróbce materiałem, dlatego budowle bardziej znaczące, czy mające na celu zaznaczenie prestiżu fundatora wznoszono z kamienia, bądź cegły. Rodzaj drewna wykorzystywanego przy wznoszeniu zarówno domów jak i świątyń zależał od rodzaju drzew rosnących w regionie. Na terenach górskich i podgórskich przeważały drzewa iglaste, zaś na nizinach liściaste¹²⁹. Przy wykonaniu elementów bardziej narażonych na działanie wilgoci, takich jak pace, podwaliny, czy gzymsy wykorzystywano drewno trwalsze najczęściej dębowe lub modrzewiowe¹³⁰.

Świątynie wznoszono najczęściej wykorzystując starodrzew ze względu na znaczniejsze rozmiary. Drahan podaje, że jeszcze w XVII w. szerokość bali mogła przekraczać 50 cm szerokości. Od XVIII w. rozmiary te malały ze względu na zmniejszanie się zasobów wiekowego drzewostanu. W XVIII i XIX w. szerokość bali oscylowała w okolicach 25 cm ¹³¹.

Świątynie na pograniczu polsko – ukraińskim wznoszone były z bali okorowanych i okantowanych, okrąglaków, bądź półokrąglaków. Według Drahana półokrąglaki stosowano ze względu na polichromie we wnętrzu. Dla potrzeby gładkiego wnętrza ściany z okrąglaków wyrównywano gliną. Elementy obrabiano w kierunku podłużnym najczęściej toporem (lub toporem i piłą w przypadku pół- i ćwierćdrzewa). Heblowanie stanowiło wykończenie¹³². W XIX w. deski mniejsze jak np. szalunkowe były cięte piłą mechaniczną. Drewno zazwyczaj ścinano zimą, a prace budowlane rozpoczynano wiosną, dzięki takiemu zabiegowi malała możliwość paczenia się drewna, jednocześnie budulec był trwalszy.

Drewniane konstrukcje wymuszały uproszczenia, bądź rezygnację z niektórych rozwiązań stosowanych w budownictwie murowanym. Drewno nie pozwala m.in. na zastosowanie w rzucie budowli form zaokrąglonych. Powszechnym rozwiązaniem zamknięcia prezbiterium w świątyniach drewnianych jest wielobok nawiązujący formą do półkolistych absyd występujących w architekturze murowanej. Rozwiązania takie są powszechne na nizinnych terenach, w górach, ze względu na większe trudności terenowe, prezbiterium z reguły zamknięte jest prosto¹³³.

Podwaliny świątyń, szczególnie starszych i mniejszych, mogły leżeć bezpośrednio na gruncie, szczególnie jeśli podłoże było suche i piaszczyste¹³⁴. Układano je także na pacach drewnianych, pionowych kołkach - stojakach, które mogły być ustawiane obok siebie lub z przerwami, albo pod legarami podłogi jak w np. w Korczminie (il. 95). Pace nie występowały na terenach górzystych¹³⁵. Tam jako zamiennik stosowano kamienne stojaki, najczęściej w narożach. Ciągły fundament kamienny, bez zaprawy lub na zaprawie wapiennej, zdobywa popularność w XVIII w., a ceglany w XIX w. ¹³⁶ Luźny fundament kamienny czy pacowy dawał możliwość przewietrzania dolnych partii świątyni. W fundamentach późniejszych zostawiano w tym celu małe otwory.

Najpopularniejszym systemem w jakim wznoszono budowle drewniane, nie tylko świątynie, także mieszkania, była konstrukcja wieńcowa¹³⁷, rzadziej stosowano sumikowo - łątkową¹³⁸. Bierwiona wieńców w narożach łączyły się na kilka sposobów, do najczęściej stosowanych należą „na obłap”, które uważa się za najstarsze¹³⁹, „na nakładkę”, „na rybi (jaskółczy) ogon”, „na zamek” („niemieckie”)¹⁴⁰. Poszczególne pomieszczenia cerkwi jak np. nawy z zakrystiami łączyły się ze sobą na czop, prawdopodobnie w formie jaskółczego ogona (por. il. 28).

W świątyniach z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa, Budynina oraz sąsiednich cerkwiach kopułowych, występują wiązania na jaskółczy ogon. Tylko w najstarszych cerkwiach tego regionu z Korczmina i Hrebennego naroża wiązane są na nakładkę. Zabezpieczeniem poszczególnych bierwion przed przesuwaniem były specjalne kołki drewniane, czyli tyble, można je zauważyć np. w zakrystii świątyni z Chłopiatyna (il. 27). Dodatkowym wzmocnieniem zrębów ścian strzegącym przed ich deformacjami są lisice, występują one, ze względu na znaczną wysokość, np. przy ścianach świątyni z Dłużniowa (il. 55).

3.2. Regulacje prawne wznoszenia świątyń w państwie austro -

- węgierskim XVIII/XIX w.

Wznoszenie nowych świątyń było uregulowane prawem szczególnie w państwie austro - węgierskim. W 1785 r. orzeczono, że bez zgody Generalbaudirektion z siedzibą w Wiedniu nie może być rozpoczęta żadna fabrica eclesiae, a trzy lata później ogłoszono szczegółowe instrukcje dotyczące budowy i remontów kościołów¹⁴¹. Obowiązek remontu spoczywał na właścicielach ziemskich, państwo miało nadzorować jego wypełnianie. Dekret nadworny z 1783 regulował prawo patronatu. Władze państwowe miały prawo ostatecznie decydować o lokalizacji każdej nowej świątyni. Jednocześnie taka budowla powinna być wzniesiona przez właściciela dóbr, na terenie których ma powstać. Świątynie jeśli były wznoszone z funduszy państwowych, aby ich zbytnio nie nadwyrężać, musiały powstawać wyłącznie według stypizowanych planów Generalbaudirektion.

W XIX w. pojawiły się nowe rozporządzenia dotyczące wznoszenia nowych świątyń. Zaczęły powstawać ruskie komitety parafialne. Około 1890 r. rolnictwo galicyjskie weszło w taki etap rozwoju, który pozwolił i zaowocował wznoszeniem okazałych cerkwi na wsi¹⁴². W ostatniej ćwierci XIX w. i na początku XX sporządzanie planów coraz liczniejszych cerkwi stało się domeną prywatnych biur projektowych. Tego typu działalnością zajmowali się m. in. Julian Zahariewicz i Bazyli Nahirny, najwybitniejsi architekci zajmujący się budownictwem cerkiewnym.

3.3. Typologia form cerkwi drewnianych występujących na terenie południowo – wschodniej Polski

Pojęcie typologii, jest najczęściej stosowanym słowem przy charakterystyce drewnianych cerkwi. Definicja typologii przedstawia ją jako klasyfikację według typów, jako ujęcie zjawiska w ogólne prawa. Zaś przez typ rozumie się zbiór jednostek, np. przedmiotów, posiadających wspólne cechy¹⁴³. W odniesieniu do architektury pojęcia typu używamy zarówno w znaczeniu węższym, pewne elementy architektoniczne, lub szerszym, zespół budowli w określonym regionie¹⁴⁴. O słuszności tworzenia typologii oraz o ich metodyce można długo dyskutować, w ramach niniejszego opracowania nie przewidziano ujednolicenia stosowanych systematyk, ani tworzenie nowych, jest to przytoczenie poglądów różnych badaczy. Poniższy podrozdział będzie opierał się na literaturze, w której podejmowano próby systematyki drewnianej architektury cerkiewnej.

Badacze tworzący typologie drewnianej architektury cerkiewnej kierują się różnymi kryteriami, często nie uwidocznionymi w nazwach typów. Często używane jest nazewnictwo zapożyczone od grupy etnicznej, z którą można powiązać zasięg występowania pewnych form cerkwi. Dzieje się tak w przypadku świątyń z rejonów Podkarpacia (cerkwie łemkowskie, bojkowskie, huculskie). Z kolei cerkwie z rejonu lubelskiego częściej nazywane są na podstawie sposobu kształtowania bryły, choć nie zawsze konsekwentnie. Powyższe uwagi odnoszą się tylko do sposobu nazewnictwa poszczególnych form prawdziwymi kryteriami jakie przyjmuje się w obu przypadkach jest forma bryły, która często odzwierciedla podziały wewnętrzne. Treść niniejszego rozdziału w dużej części będzie opierała się na klasyfikacjach stworzonych przez dwóch badaczy – Ryszarda Brykowskiego i Jana Góraka.

Kształt cerkwi drewnianej niewątpliwie wywodzi się z budownictwa bizantyńskiego, z form tam wykształconych i adaptowanych do możliwości jakie stwarza, bądź wymusza drewno. Badacze szukają także źródeł w budownictwie ludowym, w świątyniach pogańskich oraz chatach wiejskich. Mniej popularny jest pierwszy pogląd ze względu na brak materiału badawczego i porównawczego od bardzo dawna nieistniejących pogańskich świątyń. Druga ścieżka odnosząca się do wpływów budownictwa wiejskiego zyskała wielu zwolenników, z których najsłynniejszym był Michajło Drahan¹⁴⁵. W swej publikacji czasami wręcz przesadnie doszukuje się związków drewnianej cerkiewnej architektury z terenów ziem ruskich z układem chaty wiejskiej.

Oczywiście pogląd ten można częściowo uzasadnić. Chata - jako mieszkanie mogła stać się podstawą do formowania cerkwi - domu bożego, bardziej okazałego i zdobionego, ale jednak domu. Nie da się też zupełnie odrzucić możliwości wpływu budownictwa pogańskiego, aczkolwiek ta opcja wydaje się nieco mniej przekonująca ze względu raczej na chęć odcięcia się od dawnego, pogańskiego kultu i skłonienia ku poszukiwaniu nowej formy wyrazu dla domu bożego. Tradycje budowlane pozostały bez wątpienia takie same jakie stosowano przy wznoszeniu chat wiejskich, zapewne wiedza budowlana kształcona przez wieki była stosowana w świątyniach jakie zaczęły pojawiać się wraz z nastaniem chrześcijaństwa.

Forma budowli związanej z nową, chrześcijańską religią musiała czerpać ze źródła, stąd wpływy bizantyńskie i wykorzystanie wzorów tam wykształconych, głęboko związanych z wymogami liturgicznymi. Główne różnice w formowaniu bryły cerkiewnej wynikają przede wszystkim z rodzaju budulca. W związku z tym, że kształtowała się daleko od źródła wzorów nie mogła nie ulec wpływom miejscowego budownictwa i jednocześnie wykształcić charakterystycznych tylko dla tego typu budowli cech. Pierwszą z nich jest bardzo powszechne stosowanie planu trójdzielnego z wyraźnie zaznaczoną nawą, na rzucie czworoboku i mniejszymi prezbiterium i babińcem (por. il. 7). Nie można jednoznacznie określić gdzie i kiedy wykształcił się ten układ. Prawdopodobnie powstawał na Rusi Halickiej (teren w przybliżeniu odpowiadający dzisiejszej południowo – zachodniej Ukrainie), pozostającej w jednym kręgu kulturowym z Rzeczypospolitą¹⁴⁶.

Drewniana architektura cerkiewna występująca w Europie, swoim zasięgiem obejmuje jej południowe i wschodnie obszary. Trudno jest jednoznacznie określić datę pojawienia się tego typu budowli. Bez wątpienia wiąże się ono z przyjęciem na wymienionych terenach chrześcijaństwa wschodniego i umacnianiem Kościoła. Pomimo głębokiego przywiązania do tradycji oraz niepodważalnych zasad kształtowania świątyni wschodniej, każdy region wykształcił z czasem charakterystyczną dla siebie formę. Najstarsze zachowane lub znane z przekazów ikonograficznych cerkwie ruskie pochodzą z XVI w.¹⁴⁷

Bardzo ogólnie można Europę podzielić na dwa zasadnicze kręgi kulturowe, z którymi powiązana jest architektura cerkiewna: starszy - bałkański i młodszy - ruski¹⁴⁸. Elementem łączącym świątynie poszczególnych obszarów jest oczywiście program liturgiczny oraz symbolika wynikająca z głęboko zakorzenionej tradycji. Różnice widoczne są w formowaniu rzutów, w bryle oraz w sposobie wykonania i rodzaju dostępnego budulca, w tym wypadku drewna.

Pierwszy krąg można uznać za najstarszy ze względu na bliskość Bizancjum i łatwiejszy dostęp do wzorów tam wykształconych. Architekturę tych obszarów można jeszcze podzielić na dwie odmiany: siedmiogrodzką (il. 88) i wołosko-serbską (il. 87)¹⁴⁹. Obie posiadają cechy wspólne, różnią się przede wszystkim rozmiarami. Pierwsze strzeliste i okazałe, drugie znacznie mniejsze, bardziej przysadziste. W obu grupach przeważają cerkwie o rzutach pozornie dwudzielnych i pozornie jednoprzestrzennych. Układy trójdzielne wyraźnie zaznaczone w rzucie występują rzadko. Dachy wołosko-serbskiego typu są dwuspadowe, jednokalenicowe, przeważnie zamykane wielobocznie.

Poprzez Bałkany bizantyńskie wzory promieniowały na północ, na Ruś Kijowską, a dalej ku terenom późniejszego Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Architektura pierwszego obszaru obejmowała białoruskie i ruskie ziemie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Budownictwo cerkiewne białoruskich terenów charakteryzowało się zdecydowanie większą skromnością świątyń, wyraźniej widoczne są też wpływy rosyjskiego prawosławia (przede wszystkim od momentu zniesienia Unii w 1839 roku)¹⁵⁰. Zachowane lub znane przykłady świątyń ziem ruskich z przełomu XV i XVI oraz XVII wieku, a także młodsze, były wznoszone według wspólnego założenia. Przede wszystkim są to świątynie na planie trójdzielnym, jedno- lub trójkopułowe, w których akcentowana jest część środkowa przez szerszą i wyższą nawę. Oczywiście w tym bardzo ogólnym schemacie można wyróżnić liczne typy i warianty. Liczba budowanych cerkwi wzrasta w wieku XVIII, a w XIX trwa intensywny rozwój drewnianej architektury cerkiewnej m.in. na obszarze Podkarpacia i unickiej diecezji chełmskiej. Technika stosowana przy wznoszeniu tych świątyń, znana z najstarszych przykładów, jest różna od stosowanej na obszarach Rusi północnej. Formowała się ona pod wpływem ciesielstwa zachodnioeuropejskiego przenikającego na te tereny za pośrednictwem Małopolski i Węgier.

W Europie drewniane budownictwo najdalej, od źródła, czyli Bizancjum, sięgało ku północno - wschodnim obszarom, obejmującym swym zasięgiem Archangielsk, Nowogród, Psków, Jarosław, Twer, Rostów, Włodzimierz, Murom, Riazań i Moskwę¹⁵¹. Najstarsze cerkwie tego terenu pochodzą z końca XV wieku i odznaczają się różnorodnością rzutów (dwu- i trójdzielne, jednoprzestrzenne dzielone wewnątrz na dwa lub trzy pomieszczenia) oraz brył (wielokalenicowe, wieżowe, bezwieżowe, basztowe). Wspólną cechą było natomiast operowanie nieokantowanym okrąglakiem lub półokrąglakiem. Jest to istotna cecha odróżniająca cerkwie tego terenu od budowanych na pozostających pod wpływem ciesielstwa zachodnioeuropejskiego obszarach¹⁵².

Drewniana architektura cerkiewna dawnej Rzeczypospolitej znajdowała się w kręgu ruskim. Na terenach obecnie należących do Polski najwięcej drewnianych zabytków sztuki cerkiewnej znajduje się na jej południowo – wschodnich obszarach, blisko granicy ze Słowacją, Ukrainą i Białorusią. Najwięcej drewnianych cerkwi (pomimo ogromnych zniszczeń) zachowało się w województwie podkarpackim, małopolskim oraz w województwach podlaskim i lubelskim. Najlepiej przebadanym i scharakteryzowanym obszarem jest Podkarpacie. Najliczniej na tym obszarze reprezentowane są dwie grupy cerkwi, związanych z regionami etnograficznymi, od których umownie zapożyczyły nazwy, łemkowskie i bojkowskie¹⁵³.

Pierwsza grupa, najbardziej różnorodna, tworzona przez świątynie znajdujące się na terenach Beskidu Sądeckiego i Niskiego w Polsce i na Słowacji¹⁵⁴. Dzieli się ona na pomniejsze typy. Najliczniej reprezentowanym jest typ nazywany północno- zachodnim (il. 89), jego cechą charakterystyczną jest wieża o pochyłych ścianach, z izbicą (czasem pozorną). Wieża posadowiona jest na ziemi i częściowo lub w całości obejmuje słupami babiniec. Są to najczęściej budowle trójdzielne, z wyróżniającą się wielkością, zarówno w planie jak i bryle, nawą¹⁵⁵.

Wymienia się też typ południowy, jego nieliczne przykłady istnieją tylko na Słowacji¹⁵⁶. Charakterystyczną jego cechą jest wieża o pionowych ścianach, posadowiona na zrębie ścian babińca. W Polsce natomiast szerzej występuje typ północno-wschodni¹⁵⁷. Cerkwie z tej grupy budowane były od końca XVIII do początków XX wieku. Są to budowle trójdzielne lub pozornie dwudzielne. Poszczególne części cerkwi mają zręby równej wysokości, odrębne dachy wieńczone są przez okazałe, baniaste sygnaturki. Zaś na osi cerkwi znajduje się wolnostojąca dzwonnica. Cerkwie typu północnego, schyłkowego, powstawały na terenie praktycznie całej Łemkowszczyzny i na ruskich ziemiach Słowacji¹⁵⁸. Budowano je nieprzerwanie od XVI do XIX wieku. Są to zazwyczaj budowle trójdzielne z wieżą od zachodu. Prezbiterium i nawa kryte są dwuspadowymi dachami zwieńczonymi baniastymi sygnaturkami .

Kolejną interesującą grupą, związaną z regionem etnograficznym, są cerkwie bojkowskie (il. 90), budowane od XVI do XIX wieku¹⁵⁹. Świątynie te mają układ trójdzielny z szerszą i wyższą nawą. Każda z części nakryta jest oddzielnym dachem brogowym. Wokół świątyni występuje wydatne zadaszenie.

Świątynie na planie krzyża greckiego zaliczane są do typu cerkwi huculskich¹⁶⁰ (il. 91). Centralnie umieszczona jest kopuła, ramiona przykryte dachami dwuspadowymi zaopatrzonymi czasami w sygnaturki. O cerkwiach na planie krzyża greckiego mówi się czasem jako o cerkwiach budowanych w narodowym stylu ukraińskim. Tym samym mianem określa się również cerkwie na podłużnym planie trójdzielnym z jedną lub trzema kopułami.

Pod koniec wieku XVIII, a także w XIX i XX powstawały cerkwie nazywane czasami bezstylowymi, często bardzo podobne do kościołów rzymskokatolickich z tego okresu¹⁶¹. Są to zarówno trój- jak i dwudzielne budowle z trójbocznie zamkniętym prezbiterium z zakrystią od północy i przedsionkiem lub wieżą od zachodu. Dachy w takich cerkwiach były kalenicowe, czasami z sygnaturką. Do tego typu można zaliczyć omówione poniżej cerkwie z tzw. grupy radzyńskiej (il. 92) i bezkopułowe z Zamojszczyzny (il. 103).

Na Białostoczyźnie cerkwie najczęściej wznoszone były na planach trójdzielnych, archaiczną formą jest świątynia jednoprzestrzenna, z reguły kryte były dachami dwuspadowymi, czasami brogowymi¹⁶². W XIX wieku nad pomieszczeniami z kilkoma kopułami wznoszono dachy wielospadowe. Dzwonnice umieszczane były bądź w dachu, rodzaj sygnaturki, bądź dobudowywano je do nawy (w konstrukcji wieńcowej) lub stawiano oddzielnie (konstrukcja słupowa).

Architektura cerkiewna na Lubelszczyźnie prezentuje kilka typów. Wśród cerkwi na Podlasiu wykształcił się typ radzyński (il. 92) - nawiązujący do architektury kościelnej¹⁶³. Najstarszą cerkwią tego typu jest świątynia w Łukawcu z 1695 roku, prawdopodobnie stała się wzorem dla innych świątyń z tej grupy, które istnieją lub istniały w miejscowościach: Bezwola, Horodyszcze, Kolembrody (spłonęła w 1931 roku), Korczówka (spłonęła w 1953 roku), Przegaliny Duże, Rudno, Witoroż. Cerkwie te tworzą zwartą grupę na terenie pomiędzy Radzyniem, Parczewem, a Białą Podlaską. W wyglądzie zewnętrznym nie różnią się zasadniczo od kościołów bezwieżowych, cechą charakterystyczną jest równej wysokości babiniec, nawa i prezbiterium, przykryte wspólnym dachem z kalenicą na jednym poziomie. W rzucie przyziemia są trójnawowe z węższym babińcem i prezbiterium. Podobne cerkwie występują także na Zamojszczyźnie.

Wśród cerkwi dawnego województwa zamojskiego Jan Górak¹⁶⁴ wyróżnił typy: trójkopułowe (il. 94) i jednokopułowe (il. 93)¹⁶⁵, cerkwie bezkopułowe oraz bizantyjsko-rosyjskie. Cerkwie bezkopułowe nie różnią się wyglądem od kościołów rzymskokatolickich (Łosiniec (il. 103), Strzyżów, Śniatycze, Horodło). Kryte są zazwyczaj dachami dwuspadowymi, wieńczonymi sygnaturką, prezbiterium pokryte jest odrębnym dachem. W tym miejscu można jeszcze wspomnieć o „podtypie” cerkwi z dzwonnicą nad babińcem, reprezentują go tylko dwa przykłady, Jarczów (il. 104) i Turkowice (rozebrana)¹⁶⁶. Grupa cerkwi bizantyjsko-rosyjskich, w literaturze nazywanych także rosyjskim¹⁶⁷, były świątyniami, prawdopodobnie, budowanymi przez władze carskie po kasacie unii¹⁶⁸. Cerkwie te od innych typów różnią się przede wszystkim odmiennym ukształtowaniem planu, z reguły centralnym z licznymi dodatkowymi pomieszczeniami. Poszczególne części świątyń kryte dachami dwuspadowymi lub namiotowymi. W zwieńczeniu często sygnaturka. Nie nawiązują do tradycyjnie budowanych na tym terenie. Są to świątynie m.in. w Wiszniowie, Lipinach Górnych, Werbkowicach, Gdeszynie, Potoczku.

3.4. Charakterystyka drewnianych cerkwi kopułowych na południowo –wschodnim obszarze Polski

Mówiąc o cerkwiach kopułowych nie można zapomnieć, że istnieje kilka rodzajów kopuł o różnych przekrojach i czasem dalekich w formie od klasycznego rozumienia tego pojęcia. Kopuła jest formą zaczerpniętą z budownictwa murowanego i jednocześnie elementem najtrudniejszym do odtworzenia w drewnie. Zasadniczą jej częścią jako sklepienia jest czasza, która w przekroju może dawać łuk półkolisty, koszowy, ostrołukowy, cebulasty, eliptyczny. Kopuła o kształcie półkuli zwana jest banią.

W najstarszych znanych przykładach cerkwi ruskich widać dwie zasadnicze odmiany krycia, które w tym opracowaniu nazywane są kopułą, jest to kopuła, jako bania oraz wierch¹⁶⁹. Polskim odpowiednikiem wierchu będzie cztero- lub ośmopołaciwy dach namiotowy, często wielokrotnie łamany, nazywany też brogowym, jak np. w cerkwiach bojkowskich (por. il. 90). Tego typu przykrycie wykonane jest analogicznie jak zrąb cerkwi, z tym, że bierwiona stopniowo skracane dają zwężającą się ku górze formę zrębowej piramidy¹⁷⁰. Takie rozwiązanie było powszechne na terenach dawnej Rusi Kijowskiej (obszar dzisiejszej wschodniej i centralnej Ukrainy), było również proste w realizacji co odpowiadało możliwościom drewna¹⁷¹.

Bardziej skomplikowana jest kopuła ośmioboczna nałożona na czworoboczny zrąb lub ośmioboczny tambur. Jej cztery równoległe do siebie ściany stanowią jakby przedłużenie zrębów, zaś skośne opierają się jedynie końcami na zrębie. Narożna, pusta przestrzeń albo przykrywana była deskami prosto niczym strop albo skośnie imitując pendentywy.

Cztery cerkwie omawiane w niniejszej pracy prezentują właśnie ten rodzaj kopuły (il. 109). Jest on w formie najbardziej zbliżony do wzorców ze świątyń murowanych. Jeśli chodzi o cerkwie sąsiednie nie wszystkie posiadają tego typu kopuły¹⁷². Jednak o wszystkich można mówić jako kopułowych.

Grupa cerkwi kopułowych na terenie wschodniej Zamojszczyzny (powiaty hrubieszowski i tomaszowski) stanowi bardzo ciekawe zagadnienie. Jest to jedyne na obszarze Polski tak liczne skupisko tego typu świątyń¹⁷³, którą to formę uznaje się za najpopularniejszy typ cerkwi drewnianej dla obszarów Chełmszczyzny, południowego Podlasia oraz Galicji Wschodniej¹⁷⁴. Na odrębność cerkwi drewnianych rejonu Zamojszczyzny zwrócili uwagę dwaj badacze: Marian Kornecki¹⁷⁵ i Ryszard Brykowski¹⁷⁶. Grupę tych cerkwi umownie nazwano typem tomaszowsko-hrubieszowskim. Od świątyń z północnych i zachodnich obszarów województwa lubelskiego różni je przede wszystkim bryła, szczególnie sposób krycia świątyni dachem, najczęściej dwuspadowym. Cerkwie trójkopułowe pojawiają się właściwie tylko w pasie przygranicznym (por. Tablica 1, 2).

Świątynie takie istniały m. in. w następujących miejscowościach: Hopkie (zniszczona w 1940), Hulcze (spalona w 1973) (il. 94), Siedliska, Ulhówek (rozebrana w 1964), Wierzbica (zawaliła się w 1992) (il. 105). Cerkwi tych było na pewno więcej, z przekazów wiemy na przykład o istnieniu cerkwi trójkopułowej w Tomaszowie Lubelskim. Zachowało się siedem świątyń tego typu¹⁷⁷ w: Budyninie, Chłopiatynie, Dłużniowie, Hrebennem (il. 97), Liskach, Tarnoszynie (przeniesiona do Muzeum Wsi Lubelskiej) (il. 102), Zubowicach (il. 101). Są wśród nich cerkwie o kopułach niższych nad prezbiterium i babińcem, a wyższą kopułą środkową oraz z niemal jednakowej wysokości kopułami.

O tradycji trójwierchowych cerkwi dają świadectwo ikony z XV-XVI w.¹⁷⁸ Ten typ cerkwi kopułowych na ziemiach polskich występuje wzdłuż wschodniej granicy państwa (teren dawnego województwa zamojskiego i dalej na południe). W oddaleniu od granicy istnieją już cerkwie kryte z reguły dachami dwuspadowymi, przypominające drewniane świątynie łacińskie, np. cerkiew z Łosińca (il. 103). Najbardziej na zachód wysuniętą świątynią kopułową jest cerkiew w Zubowicach (il. 101).

Bogactwo cerkwi kopułowych na Zamojszczyźnie dopełniają świątynie jednokopułowe istniejące jeszcze w miejscowościach: Bełżec (il. 99), Korczmin (najstarsza w tym regionie, 1658) (il. 95) , Sulimów, Szpikłosy (il. 93), Terebin, Myców (il. 100). Tego typu świątynie istniały jeszcze m. in. w Dyniskach, (spalona w 1990), Kościaszynie (rozebrana w 1985), Teniatyskach (zawaliła się w 1992), Werechaniach (spalona w 1947), Witkowie (rozebrana w 1983). Cechą charakterystyczną tych świątyń jest kopuła umieszczona nad nawą, skrajne pomieszczenia, czyli babiniec i prezbiterium, przykryte są najczęściej dachami dwuspadowymi.

4. Dziewiętnastowieczne cerkwie trójkopułowe z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa oraz Budynina

4.1. Ogólna historia zabytków

Po podpisaniu Unii Brzeskiej miejscowości Chłopiatyn, Liski, Dłużniów i Budynin, w których znajdują się zabytki będące tematem niniejszego opracowania, zostały objęte granicami unickiej diecezji chełmskiej, wcześniej prawosławnej. W XIX w. znajdowały się w granicach dekanatów bełskiego i waręskiego w greckokatolickiej diecezji przemyskiej, w administracji państwowej tereny te należały do powiatu sokalskiego znajdującego się w województwie lwowskim.

Pierwsze wzmianki o miejscowościach Chłopiatyn, Liski, Dłużniów i Budynin pojawiają się już w 1. poł. XV wieku¹⁷⁹. Istnienie cerkwi w tych wsiach notuje się w 2. ćwierci XVI w.¹⁸⁰ Z literatury wiadome jest, że w latach 1619-1620 Budynin, Chłopiatyn i Liski, były siedzibami parafii¹⁸¹, zaś w 1696 odnotowana jest parafia w Dłużniowie¹⁸². W 1772 r. parafie należały do oficjalatu bełskiego¹⁸³. Dłużniów i Liski wchodziły w skład dekanatu Waręż, zaś Budynin i Chłopiatyn dekanatu Bełz. Podczas ustalania granic administracji kościelnej w latach 1785/86 z diecezji chełmskiej do przemyskiej przeszły także te cztery parafie¹⁸⁴, Budynin, Dłużniów i Liski utrzymały status probostw, Chłopiatyn stał się cerkwią filialną parafii Oserdów¹⁸⁵ (zob. Tablica 3). Taki stan rzeczy utrzymał się do wybuchu drugiej wojny światowej.

Po 1945 r. wszystkie omawiane cerkwie, podobnie jak większość cerkwi tego obszaru zostały z czasem przejęte przez Kościół rzymsko - katolicki¹⁸⁶. Nie jest prawdą jakoby cerkwie te po 1875 r. zostały zamienione na prawosławne, czy jak podaje się w przypadku Dłużniowa wzniesiona już jako prawosławna¹⁸⁷. W 1875 r. omawiane parafie znajdowały się pod jurysdykcją biskupa przemyskiego, w zaborze austriackim. W schematyzmach z 1899 r., czy nawet 1938-39 nie ma wzmianki, że świątynie te są prawosławne.

Pomimo tego, że wsie znajdują się w niewielkich odległościach od siebie należały do różnych właścicieli, jedynie Chłopiatyn i Budynin przez pewien czas były własnością jednej rodziny Magierów, Chłopiatyn od 1484, a Budynin od 1463. Na przełomie XVII i XVIII w. prawdopodobnie większa część pobliskich ziem należała do rodziny Bełżeckich¹⁸⁸. Wśród omawianych cerkwi tylko w dwóch przypadkach wskazuje się na konkretnego fundatora. Jest to cerkiew w Liskach powstała z fundacji Jana Krzyżanowskiego¹⁸⁹ i z Dłużniowa¹⁹⁰, której fundatorem miał być Henryk Rylski¹⁹¹. W okresie powstawania omawianych świątyń obowiązywało ciągle prawo patronatu. W schematyzmach z końca XIX w. wymieniani są różni opiekunowie cerkwi nie zawsze byli oni właścicielami dóbr, na których znajdowały się świątynie¹⁹².

4.2. Prezentacja cerkwi

Cerkwie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina zaliczane są do cerkwi trójkopułowych¹⁹³. Szczegółowe opisy świątyń zamieszczone są w Katalogu, w tym rozdziale ogólnie przedstawione zostaną ich wspólne i różne cechy.

Cerkwie z reguły sytuowane były na obrzeżach wsi, najlepiej na wzniesieniach (por. il. 35, 53). Omawiane świątynie pierwotnie odpowiadały temu schematowi, obecnie jednak ze względu na rozrost wsi znajdują się między zabudowaniami. Tylko cerkwie z Lisek i Dłużniowa usytuowane są na wyraźnych wzniesieniach. Pozostałe stoją na gruncie płaskim. Wynika to z właściwości ukształtowania terenu, trudno w ich okolicy znaleźć odpowiednie wzniesienie.

Wszystkie omawiane cerkwie wzniesione są na rzucie trójdzielnym z mniejszym prezbiterium i babińcem, wszystkie części na planie zbliżonym do kwadratu (il. 109). Prezbiterium zamknięte trójbocznie, skierowane ku wschodowi. Świątynie wzniesione są w konstrukcji zrębowej. Zarówno w planie jak i bryle wyróżnia się cerkiew z Lisek posiadająca pomiędzy poszczególnymi częściami prostokątne „łączniki” (por. il. 33, 34, 37, 109), widoczne także w bryle. Różni się również ustawieniem kopuł bezpośrednio na zrębie, bez tamburów (il. 37). Cerkwie z Chłopiatyna i Budynina posiadają balkony nad zachodnim wejściem do babińca (il. 14, 72). Budynin i Dłużniów mają po dwie zakrystie, zaś Chłopiatyn jedną od północy, Liski jedną od południa, pierwotnie cerkiew ta posiadała dwie zakrystie (północna rozebrana w 1981 r.¹⁹⁴) (por. il. 109).

W bryłach świątyń wyraźnie zaznaczony jest poziomy podział na trzy kondygnacje, dolną, poniżej opasanija, w przypadku Chłopiatyna i Budynina z nieoszalowanym zrębem, środkową pomiędzy daszkiem opasanija i daszkiem przykrywającym gzyms wieńczący zrąb ścian. Cerkiew z Lisek obecnie nie posiada tego zadaszenia, jednak ze starszych fotografii wiadomo, że takowe istniało (zob. il. 47). Na zestawieniu brył i rzutów omawianych świątyń cerkiew z Lisek przedstawiona jest w stanie przed zdemontowaniem opasaniji (il. 109).

Na zrębie ścian opierają się ośmioboczne tambury z ośmiopołaciowymi baniami, za wyjątkiem Lisek, gdzie banie pozbawione są tamburów. Kopuły Dłużniowa i Budynina są wysmukłe, mają czasze zbliżone w przekroju do ostrołuku (por. il. 25, 51, 70), w Chłopiatynie (il. 11) czasze nad nawą i babińcem przypominają cebulasty spłaszczony kształt, natomiast nad prezbiterium, jest to po prostu ośmiopołaciowy dach, w formie stożka¹⁹⁵. Czasza cerkwi z Lisek jest półkolista (il. 34).

Wszystkie kopuły i daszki obecnie kryte są blachą, można przypuszczać, że pierwotnie były pokryte gontem. Przemawia za tym niska cena materiału oraz popularność tego pokrycia w regionie zarówno w budowlach sakralnych jak i świeckich. Wiadomo, że kilka cerkwi z okolic było kryte gontem np. cerkiew z Korczmina, Hrebennego, Bełżca¹⁹⁶.

Kopuły w czterech omawianych świątyniach wzniesione są w systemie wieńcowym, ośmioboczna czasza nałożona jest na ośmioboczny tambur (Chłopiatyn, Dłużniów, Budynin) lub czworoboczny zrąb (Liski). Jej cztery równoległe do siebie ściany stanowią jakby przedłużenie zrębów zaś skośne opierają się jedynie końcami na zrębie lub tamburze.

We wnętrzu świątyni, w miejscu zbiegu skośnych ścianek tamburów i ścian zrębów, tworzą się puste przestrzenie, które są przykrywana deskami prosto niczym strop albo skośnie imitując pendentywy i właśnie ten sposób występuje w świątyniach z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina. Taką pendentywę bardzo rzadko wykonywano zrębowo, najczęściej po prostu zakładano powstałą „dziurę” deskami, a jej wnętrze pozostawało puste. Od zewnątrz to miejsce tworzy część daszku u podstawy tamburu, ewentualnie kopuły, jak w przypadku Lisek.

Wszystkie kondygnacje cerkwi są równej wysokości. Także pionowe podziały w bryłach są bardzo wyraźne. Zaznaczają się główne osie poszczególnych części świątyni, czyli prezbiterium, nawy i babińca. Bryła nawy jest szersza od skrajnych części, widać to także na zewnątrz. Wyjątkową bryłę ma cerkiew z Lisek, dotyczy to wspomnianych już kopuł bez tamburów oraz dodatkowych ścianek, „łączników” pomiędzy prezbiterium i nawą oraz między nawą i babińcem (il. 34). We wszystkich cerkwiach zakrystie mieszczą się w wysokości dolnej kondygnacji.

Dodatkowymi elementami zewnętrznymi w bryłach cerkiewnych są w przypadku Chłopiatyna (il. 14) i Budynina (il. 72) balkony na zachodniej ścianie babińca ponad głównym wejściem, przekryte dwuspadowymi daszkami wspartymi na drewnianych słupach. Cerkiew w Liskach ma tylko dwuspadowe zadaszenie nad drzwiami zachodnimi do babińca, natomiast w Dłużniowie (il. 55) każde z trzech głównych wejść, od zachodu do babińca oraz od południa i północy do nawy posiada ganeczki nakryte dwuspadowymi daszkami i wspartymi na słupach.

Trudno jest jednoznacznie określić czy cerkwie były z zewnątrz zdobione w jakiś określony sposób tym bardziej malowane. Jednak np. na cerkwi w Chłopiatynie, na zachodniej ścianie babińca po obu stronach głównego wejścia zachowały się ślady polichromii z fragmentami przedstawień figuralnych oraz ślady brązowej farby może to świadczyć o pomalowaniu zachodniej ściany i drzwi (il. 19), a może całej świątyni, na co jednak nie ma dowodów. Południowa ściana babińca także ma ślady farby niebieskiej (il. 18) z odbitym miejscem na którym wisiał krucyfiks, może to świadczyć o pomalowaniu całej południowej ściany babińca na niebiesko¹⁹⁷.

Na południowej ścianie babińca w Budyninie zachował się jeszcze fragment krzyża (rzeźbionego, il. 76), w tym samym miejscu co w Chłopiatynie. W Budyninie odrzwia i skrzydła drzwi bocznych i do zakrystii są malowane w kolorze ochry, zaś główne są brązowe. Do innego rodzaju zdobień można zaliczyć dekoracyjne opracowanie elementów, jak ma to miejsce w cerkwi z Dłużniowa, na zachodnich drzwiach umieszczone są płyciny z przedstawieniami śś. Piotra i Pawła (il. 56). W Liskach zaś widoczne są ślady polichromii na podniebieniu zadaszenia przy zachodniej części babińca. Obecny kolor drzwi sugeruje, że są pomalowane tak jak wcześniej i tak jak w innych cerkwiach na brązowo. Na zdjęciach archiwalnych z Lisek widać, że cerkiew miała dodatkową dekorację w formie ząbków pod okapami (il. 47). Dekoracyjnie opracowane są rysie widoczne w cerkwiach z Chłopiatyna (il. 16) i Budynina (il. 75, 76).

Jedyne zewnętrzne inskrypcje jakie się zachowały można znaleźć w Chłopiatynie, są wyryte na podwalinie od wschodu prezbiterium i na nadprożu zachodniego wejścia do babińca (il. 31, 32).

Otwory okienne w głównych częściach świątyń umieszczone są w drugiej i trzeciej kondygnacji, osadzone w drewnianych ościeżnicach, stałe, przylgowe (Liski - il. 37, Dłużniów - il. 53 i Budynin - il. 74) oraz tępe jak w przypadku cerkwi z Chłopiatyna (il. 13). Większość ma kształt stojącego prostokąta, czasem zamkniętego łukiem odcinkowym, zarówno w środkowej jak i najwyższej kondygnacji. W tamburach pojawiały się okienka okrągłe najczęściej we wschodniej ścianie prezbiterium. W najniższej kondygnacji w zakrystiach znajdują się z reguły małe okienka ościeżnicowe, jednoskrzydłowe (cerkiew z Chłopiatyna w zakrystiach ma wewnętrzne okiennice). Wszystkie okna szklone są w drewnianych szczeblinach. Dla zabezpieczenia przed deszczem okna w zrębach nawy, babińca i prezbiterium mają w górnych partiach listwy, pełniące rodzaj daszków, poza świątynią z Lisek, gdzie są one zrobione z blachy (il. 37), pozostałe są drewniane. W cerkwi z Chłopiatyna i Budynina (il. 74) umieszczone są od góry i po bokach górnej strefy okien. W Dłużniowie i Liskach znajdują się tylko od góry.

We wszystkich świątyniach główne drzwi są deskowo – listwowe (il. 23), ale posiadają dekoracyjne deskowe opierzenie, najbardziej zdobne w Dłużniowie, pseudopłyciny (il. 56). W omawianych świątyniach tylko w Dłużniowie znajdują się drzwi w nawie. W Budyninie i Chłopiatynie, w babińcu umieszczone są dwie pary drzwi, główne wejście od zachodu i boczne od południa (il. 9, 68). Liski posiadają tylko jedno wejście do babińca od zachodu (il. 33).

Przestrzeń wewnątrz świątyń tak samo jak w planie i bryle wyznaczona jest przez trzy główne pomieszczenia. Wszystkie przykryte są oczywiście kopułami. Wszystkie kopuły jak i ściany pokryte są polichromiami. Farba naniesiona jest na deski, grubości około 2 cm, którymi oszalowane są ściany. Malowidła mają charakter barokizujący, przejawiający się przede wszystkim w formach ornamentu. Są to przedstawienia iluzjonistyczne oraz figuralne (il. 20, 40, 65, 70, 80). Pojawiają się na nich sceny ze Starego i Nowego Testamentu oraz postacie świętych. W babińcu często są to postacie świętych kobiet (il. 65).

Istotnym elementem organizującym przestrzeń nawy i babińca są empory. W Chłopiatynie jest to po prostu chór śpiewaczy na zachodniej ścianie babińca (il. 22). Ciekawe rozwiązanie tego samego elementu znajduje się w świątyni z Lisek, jest o tyle niespotykane, że empora umieszczona jest na styku dwóch pomieszczeń nawy i babińca (il. 45, 46). Najbardziej okazałe empory znajdują się w Dłużniowie, rozmieszczone na kilku poziomach, obiegają z trzech stron nawę, a na zachodniej ścianie babińca znajduje się chór muzyczny (il. 64). Także w Budyninie empory są bardziej rozbudowane, ale obiegają tylko ściany babińca i zachodnie fragmenty ścian nawy (il. 82). Galeryjki te prawdopodobnie stanowiły rozwiązanie pozwalające na pomieszczenie większej liczby osób w świątyni, szczególnie jeśli chodzi o cerkiew z Dłużniowa, gdzie ewidentnie umieszczenie empor w nawie sugeruje ich przeznaczenie dla wiernych. Trudno powiedzieć czy w Liskach galeria była chórem muzycznym czy służyła wiernym.

Najcenniejszym elementem wyposażenia poszczególnych świątyń i jednocześnie dominantą w podziałach wnętrza, jest niewątpliwie ikonostas, pomimo, że w każdej z nich jest częściowo zdemontowany. Wykrój ikonostasów w czterech omawianych świątyniach oparty jest na łuku. W cerkwiach starszych (Chłopiatyn, Liski) jest to łuk odcinkowy (il. 21, 41), zaś w młodszych (Dłużniów, Budynin) pełnym (il. 61, 78). We wszystkich zdemontowana jest część środkowa z rzędem ikon namiestnych oraz wrotami. Tylko w Chłopiatynie (il. 24) i Liskach zachowały się zdemontowane elementy (il. 42).

Cechą młodszych ikonostasów jest także to, że są raczej dostawione do ściany, pomiędzy nawą i prezbiterium, a dolne ich partie połączone są z bocznymi ołtarzami tworząc stylistyczną i konstrukcyjną jedność (il. 60, 78). Dekoracja snycerska ikonostasów jest skromna, są to głównie dekoracyjne ramy na poszczególne ikony oraz drobne elementy zdobnicze. Ikonostasy z Budynina i Dłużniowa wykazują wiele podobieństw nie tylko w kształcie łuku, ale w całym sposobie formowania konstrukcji¹⁹⁸.

Wśród wyposażenia zachowały się także ołtarze główne. W Dłużniowie nastawa ołtarzowa w formach neogotyckich (il. 63). Liski posiadają wyjątkowy ołtarz w formie zdobnego baldachimu (il. 43), a w Budyninie (il. 79) i Chłopiatynie (il. 26) ołtarze neobarokowe. W Budyninie zachowały się ikony Matki Bożej i Chrystusa pochodzące najprawdopodobniej z ikonostasu wcześniejszej cerkwi (il. 83.). Ołtarze główne są zapewne pozostawione na pierwotnym miejscu, czyli pod wschodnią ścianą prezbiterium. Stoły – żertwienniki nie zachowały się.

Ołtarze boczne oraz samodzielne ambony będące wyrazem latynizacji świątyni wschodniej znalazły także miejsce w omawianych cerkwiach. We wszystkich czterech znajdują się ołtarze boczne. W Dłużniowie i Budyninie ołtarze boczne stanowią integralną część ikonostasu (il. 60, 78). Ambony istnieją w cerkwi z Lisek (il. 44), Dłużniowa (il. 58) i Budynina (il. 80). Ambona z Dłużniowa jest wyjątkowa na tle pozostałych (Liski, Budynin ambony koszowe) ze względu na połączenie ambony z konfesjonałem. Rzeźbione ławki z oparciami zachowały się w cerkwiach z Dłużniowa i Budynina. Znakiem latynizacji cerkwi było również wprowadzanie do ich wnętrza organów, których jednak nie było w omawianych świątyniach.

Wszystkie cerkwie posiadają podłogi drewniane. Być może pierwotnie nie było tam podłóg tylko klepisko, co bywało spotykane ¹⁹⁹. Jednak brak jest śladów, które mogłyby potwierdzić tą tezę. Posadzki w tych cerkwiach nie są spotykane. W Dłużniowie można zauważyć kamienny okrągły kamień na linii kończącej podwyższenie prezbiterium (il. 59), może stał tam tetrapod, jednak trudno jest to jednoznacznie stwierdzić.

4.3. Analiza układu funkcjonalno – przestrzennego

Grupa omawianych świątyń z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina ma charakterystyczną dla drewnianych cerkwi tego regionu bryłę trójkondygnacyjną i trójosiową. Wyróżnia je sposób przykrycia, czyli kopuły. Tak samo układ wnętrza jest typowy, czyli trójdzielne wnętrze z największą nawą i mniejszymi prezbiterium i babińcem.

Najważniejszą ideologicznie częścią cerkwi jest sanktuarium – swiatłyszczije. Na wschodniej ścianie prezbiterium umieszczony jest ołtarz z retabulum (obraz zaprestilny). Liturgia odprawiana była tyłem do ludu i przy zamkniętych carskich wrotach, otwieranych na niektóre jej części. Często na ołtarze fundowano drogocenne tabernakula srebrne i złote w kształcie cerkiewek. Jeszcze w świątyni z Budynina (il. 84) i Dłużniowa, również w cerkwi z Hrebennego (il. 98) zachowały się pozłacane tabernakula o architektonicznych formach. Ołtarze w zasadzie nie różniły się od tych w świątyniach łacińskich ( por. il. 26, 43, 63, 79). Był to jeden z przejawów latynizacji świątyni wschodniej. Obecnie na przeciwko ołtarza przyściennego - prestiłu, w każdej ze świątyń, stoi ołtarz typu versus populum nie stanowiący pierwotnego wyposażenia.

Po północnej stronie prezbiterium umieszczony był stolik do przygotowywania darów ofiarnych – żertwiennik. Przez większość czasu trwania Liturgii czynności z nią związane odbywały się w przestrzeni prezbiterium oddzielonego od nawy nie tylko ikonostasem, ale także podniesionego o stopień względem poziomu podłogi nawy i babińca. Akcja liturgiczna rozgrywająca się przed ikonostasem w zasadzie działa się już w przestrzeni nawy, przeznaczonej dla wiernych.

Nawa ze względu na konieczność pomieszczenia większej ilości osób przy jednoczesnym dobrym widoku na ikonostas i prezbiterium była od niego szersza. Na środku nawy stał tetrapod z ikoną np. danego święta. Nie było dozwolone przechodzenie między soleą i tetrapodem, należało go obejść²⁰⁰. Obecnie w nawie stoją ławki, ich pierwotne miejsce było w babińcu, jednak to czy nie stały w nawie nie jest przesądzone. Ławki jakie znajdują się w poszczególnych cerkwiach pochodzą z pierwotnego wyposażenia, niestety za dowód tego może służyć tylko inwentarz cerkwi z Budynina, wymieniający na stanie 6 ławek. Istotnym elementem znajdującym się w nawie była również ambona (prepowiedielnica) umieszczana na północnej ścianie. Ambony takie jak już wspomniałam w poprzednim rozdziale zachowały się w świątyniach z Lisek, Dłużniowa i Budynina.

Z nawy można swobodnie przejść do babińca jest on stosunkowo przestronny i właściwie jest powiększeniem nawy. Kiedy stracił już tak wyraźną rolę rozdzielania wiernych względem płci mógł być bardziej otwarty, pozwalający lepiej widzieć akcję liturgiczną. Trudno powiedzieć od kiedy kobiety mogły przebywać podczas nabożeństwa w nawie, jeszcze w wizytacjach z początków XIX w. jest mowa o osobnych miejscach²⁰¹. Pomimo możliwości przebywania kobiet podczas Liturgii w nawie ciągle istniał rozdział, kobiety stały po lewej a mężczyźni po prawej stronie²⁰².

Ważnym elementem, nie organizującym przestrzeni, ale bez wątpienia wpływającym na jej charakter są okna. Umieszczone w nawie dawały stosunkowo dużo światła. W prezbiterium ułatwiały czytanie liturgicznych ksiąg. W starszych cerkwiach liczba okien jest mniejsza. Wynikało to m.in. z tendencji do pozostawiania ścian północnych bez otworów okiennych ze względu na kojarzenie jej z siłami zła²⁰³. Pojawiają się tam dopiero od 2. poł. XVII w., często we wcześniejszych budowlach były dodatkowo wycinane. W XIX w. liczba okien była znacznie wyższa w porównaniu z wiekami wcześniejszymi. W samej nawie, w omawianych świątyniach jest osiem lub sześć okien, nie tylko w ścianach zrębu, ale i w tamburach²⁰⁴. Pozwalają one na lepsze doświetlenie górnych partii pomieszczenia, tym samym wpływają na lepszą widoczność polichromii usytuowanych stosunkowo wysoko. Na zwiększenie liczby okien w świątyni miało też wpływ budownictwo murowane.

4.4. Analiza konstrukcji

Wszystkie cztery omawiane cerkwie w całości, łącznie z kopułami, wzniesiono w systemie wieńcowym. Podwaliny obecnie ułożone są na podmurówce ceglanej, tylko cerkiew z Budynina (il. 75, 76) posadowiona jest na podmurówce z piaskowca.

W świątyniach wykorzystano do konstrukcji ścian i kopuł drewno sosnowe, zaś w podwalinach użyto drewna dębowego. Bale są okorowane i okantowane o przeciętnej grubości ok. 25 cm, najczęściej ćwierć- i półdrzewa. Podwaliny natomiast grubsze, ok. 30 cm, z całego drzewa²⁰⁵. Narożniki świątyń zwęgłowane są na jaskółczy ogon (por. Katalog), zaś podwaliny na zamek prosty i nakładkę (Liski).

Bryły omawianych cerkwi były trójkondygnacyjne²⁰⁶. Dwie dolne strefy wyznaczane przez opasanija wsparte na rysiach, czyli dłuższych, wystających bierwionach. Opiera się na nich daszek, czasem od spodu podbity deskami (Dłużniów). Tylko w cerkwi z Budynina daszek na wschodniej ścianie prezbiterium opiera się na dodatkowych słupach przylegających do zrębu. Na archiwalnym zdjęciu z Lisek (il. 47) widać podobną konstrukcję, nie można jednak stwierdzić czy istniała ona wokół całej świątyni, czy tylko w jej wschodniej części.

Poniżej tamburów w cerkwiach z Chłopiatyna, Dłużniowa oraz Budynina i między podstawą kopuł, a zrębem w świątyni z Lisek, znajdują się daszki okapowe (por. il. 12, 37, 53, 72), nieco mniejsze niż opasanija, ale również pełniące funkcje zabezpieczające zręby przed zbytnim przesiąkaniem wody. Pokryte są obecnie blachą, zaś od dołu podbite deskami.

Części ścian bądź całe świątynie były oszalowane, Dłużniów i Chłopiatyn na styk do czoła z listwą, Budynin, na styk (po remoncie na styk z listwą). W Liskach, obecny szalunek to rodzaj opierzenia żaluzjowego pionowymi deseczkami, przed remontem, na starszych fotografiach (il. 47) z „białej karty”, jest na styk z listwą.

Wraz ze wznoszeniem ścian montowano także oboknia i odrzwia, łączone były z bierwionami na wpust (w obramieniu) i wypust w bierwionach. Materiał na obramienia musiał być dobrej jakości. W omawianych świątyniach są to dosyć szerokie elementy (ok. 25 cm). W Chłopiatynie nadproże opiera się na słupach, nabita jest na nie deska z inskrypcją (il. 32). W Budyninie, Dłużniowie i Liskach nadproże ze słupami łączy się po skosie.

Cerkwie nie wykazują znacznych różnic w sposobie wykonania, świadczy to bez wątpienia o tradycyjnym sposobie ich wznoszenia. Bierwiona i podwaliny obrabiano ręcznie. Elementy szalunku oraz stolarki okiennej i drzwiowej cięte były maszynowo, wykańczane zaś ręcznie.

5. Cerkwie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina - kontynuacja, czy szukanie nowych form w drewnianej architekturze cerkiewnej XIX wieku

Tradycja budowlana zauważalna w cerkwiach z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina sięga bardzo daleko, biorąc pod uwagę tylko czasy panowania chrześcijaństwa. Forma cerkwi kopułowej była obecna jeszcze w czasach prawosławia. W najbliższej okolicy omawianych zabytków (dawne województwo zamojskie), w promieniu ok. 50 km, zachowało się trzynaście cerkwi kopułowych (por. Tablica 1, 2), w tym świątynia z Tarnoszyna (Uhrynowa) obecnie w MWL. Pozwalają one prześledzić tendencje budowlane od połowy XVII do końca wieku XIX.

Najstarszymi cerkwiami zachowanymi na tym obszarze są świątynie z Korczmina (pow. tomaszowski) i Hrebennego (pow. tomaszowski). Jednokopułowa cerkiew z Korczmina, pochodzi z 1658 r., w późniejszych wiekach była remontowana i uległa częściowej przebudowie. W 1850 r. dobudowano południową zakrystię, a na początku XX w. północną oraz przedsionek do babińca. Po wojnie była krótko użytkowana przez parafię rzymsko – katolicką, potem opuszczona popadała w ruinę, w latach 90. XX w. podjęto prace remontowo – konserwatorskie²⁰⁷. Obecnie w korczmińskiej świątyni odbywają się coroczne Spotkania Transgraniczne organizowane przez Fundację Kultury Duchowej Pogranicza z Lublina. Wiążą się z nią także poważne plany utworzenia tam Transgraniczne Centrum Dialogu.

Cerkiew ta daje możliwość obejrzenia ręcznej obróbki poszczególnych elementów, ma ona także wyjątkową bryłę. Jej środkowa, najwyższa część jest czterokondygnacyjna czego, nie spotyka się w innych świątyniach z tego terenu (il. 95). Jednak podobne rozwarstwienie tej części budowli widać m. in. w cerkwi św. Trójcy z Drohobycza (XVII w.) (Ukraina), Potylicza (XVI w.) – cerkiew wierchowa (Ukraina). Prawdopodobnie w starszych cerkwiach ten typ formowania bryły był bardziej powszechny.

Trójkopułowa świątynia z Hrebennego (il. 97) przebudowywana była w ciągu wieków. Jej datowanie nie jest jasne, oscyluje pomiędzy poł. XVII w. i poł. XVIII. Wydaje się, że skrajne kopułki dodane są później, widać ich dysproporcje w stosunku do środkowej masywnej czaszy na tamburze. Cerkiew ta była pierwotnie kryta gontem dopiero w l. 70. XX wieku dachy zostały pobite blachą²⁰⁸.

Z XVIII w. pochodzą cerkwie z Bełżca (pow. tomaszowski), Zubowic (pow. zamojski), Terebina (pow. hrubieszowski) i Tarnoszyna (MWL). Jednokopułowa cerkiew z Bełżca (il. 99) powstała w 1756 r., ma ona jedną kopułę typu wierch, ośmiopołaciową na ośmiobocznym tamburze. Autor artykułu dotyczącego świątyni udowodnił, że powstała na danym miejscu, a nie była przenoszona, jak dotychczas uważano i podawało w literaturze. Dzięki temu mamy pewność, że nie została przebudowana²⁰⁹.

Kolejną jest trójkopułowa cerkiew z Zubowic (il. 101) pochodząca z 1777²¹⁰ r. Nieco zatraciła swój zabytkowy charakter, po remoncie i wymianie szalunku. Podobnie jednokopułowa cerkiew z Terebina z 1779 r. ²¹¹ Jest to jedna z trzech cerkwi (Bełżec - il. 99, Myców - il. 100) omawianego terenu posiadająca kopułę w formie dachu namiotowego.

Trójkopułowa świątynia z Tarnoszyna (il. 102), wybudowana została w Uhrynowie (obecnie Ukraina) w 1756 r. do Tarnoszyna przeniesiona w 1906 r., a w 1994 do MWL. Jej charakterystycznym elementem są pozorne kopuły nad babińcem i prezbiterium, widoczne z zewnątrz, we wnętrzu są stropy. Skrajne kopułki są prawdopodobnie wynikiem przebudowy związanej z jej przeniesieniem i chęcią nadania świątyni bardziej okazałej formy²¹².

Do cerkwi dziewiętnastowiecznych należą jednokopułowa świątynia ze Szpikłosów z 1801 r. (il. 93), później jest Chłopiatyn z 1863, Liski z 1972, jednokopułowa cerkiew z Sulimowa z 1877 lub 1897, Dłużniów z 1882 r., jednokopułowa z Mycowa (il. 100) z 1885 i trójkopułowa z Budynina z 1887, która jest najmłodszą zachowaną cerkwią z omawianego terenu.

Wszystkie wymieniane tu świątynie wzniesione są na rzucie trójdzielnym, pomijając dodatkowe pomieszczenia jak np. zakrystie. Podział ten odznacza się również w bryle, nawa najszersza i z reguły najwyższa z aneksami na osi wschód – zachód, prezbiterium – babiniec.

Bryła dla większości cerkwi jest podobna, różnią je przede wszystkim gabaryty. Cerkwie starsze mają bardziej „przysadziste” kształty. Najmłodsze cerkwie z Dłużniowa i Budynina wyróżniają się smukłością. Wydaje się, że można to uznać za swoisty wyróżnik cerkwi wybudowanych na przełomie XIX i XX w. Podobną smukłość bryły, choć nie tak wysmukłe kopuły, miała nieistniejąca, trójkopułowa świątynia z Wierzbicy (il. 105), a także np. cerkiew z Domaszowa (Ukraina) umiejscowiona niedaleko granicy z Polską²¹³. Badacze rozróżniają dwa sposoby kształtowania bryły: zrąb wszystkich części jest tej samej wysokości lub części różnią się wysokością. Świątynie o zróżnicowanych wysokościach zrębów mogą stanowić typ starszy i mieć swą tradycję i ciągłość od XVIII wieku²¹⁴.

Cerkwie z omawianego terenu z reguły mają bryłę trójkondygnacyjną, poza wyjątkami jak np. Korczmin (il. 95). Istotnym elementem kształtującym bryłę cerkwi drewnianej były wydatne zadaszenia – opasanija, chroniące ściany i podwaliny przed czynnikami atmosferycznymi²¹⁵.

Bazyli Nahirny²¹⁶ w 1890 r. na łamach czasopisma „Diło” ogłosił drewniane cerkwie kopułowe najbardziej typowymi zabytkami dawnej architektury ukraińskiej²¹⁷. Teza taka była popularna już wcześniej, zdeklarowanym zwolennikiem historycznych form był m.in. architekt Julian Zachariewicz²¹⁸. Stwierdzenie Nahirnego prawdopodobnie nie miało na celu odkrycia czegoś nowego, miało być raczej manifestem odrębności i zakomunikowaniem, że te formy są charakterystyczne dla określonej narodowości. W podobnym tonie można odczytać niektóre tezy Drahana, nie ujmując niczego wartości jego dzieła. Autor w wielu miejscach doszukuje się powiązań z tradycyjną architekturą ludową tych trenów, czasem wręcz do przesady. W pierwszej poł. XX wieku tendencje narodowościowe były ciągle bardzo żywe. Omawiane świątynie są bez wątpienia jakimś znakiem architektury ukraińskiej, ale jednocześnie jednym z typów drewnianych cerkwi na terenie dawnej Galicji.

Analizując materiał zabytkowy oraz literaturę można dojść do wniosku, że drewniana architektura rządziła się własnymi prawami. Pomimo pewnych naleciałości łacińskich w wyposażeniu (m.in. ołtarze boczne) i w bryle (np. cerkwie z dwuspadowymi dachami identyczne z kościołami łacińskimi), pozostawała wierna tradycji i ewoluowała zgodnie z własnymi prawami. Bez wątpienia dziewiętnastowieczne opinie o niejako powrocie do form tradycyjnych są uzasadnione. Aczkolwiek wydaje się, że bardziej dotyczy to świątyń murowanych. Cerkwie drewniane nie miały do czego wracać, trwała w nich kontynuacja ludowego sposobu budowania wykształconego już bardzo dawno i kultywowanego przez wieki. Także forma była raczej stała przez wieki, oczywiście występowały w niej pewne zmiany, były jednak na tyle subtelne, że nie można ich nazwać nowym sposobem formowania. Także proces latynizacji, opisany w rozdziale 2.2., bardzo delikatnie zaznaczyły się w omawianych świątyniach. Pojawiają się takie elementy jak ołtarze boczne, czy nastawy ołtarzowe o formach charakterystycznych dla świątyń łacińskich, jednocześnie istnieją pełne ikonostasy. W żadnej ze świątyń z tego terenu nie ma organów.

Dziewiętnastowieczna drewniana architektura cerkwi kopułowych z obszarów pogranicza jest tradycyjną formą, czyli niejako kontynuacją wykształconych w poprzednich wiekach tradycji budowlanych. Bryła kształtowana jest tak samo. Jedyne co może wyróżniać świątynie z ostatniej ćwierci XIX w. to swego rodzaju smukłość. Być może jest to cecha powstała na gruncie tezy Nahirnego oraz innych architektów, czy badaczy tego czasu, a może była naturalnym poszukiwaniem form wyróżniających budowle tego czasu.

Za tezą o kontynuacji form tradycyjnych w dziewiętnastowiecznej drewnianej architekturze cerkiewnej mogą przemawiać pewne elementy kształtujące bryłę tychże świątyń, jak na przykład balkony istniejące na zachodnich ścianach cerkwi w Chłopiatynie (il. 14) i Budyninie (il. 72). Nie można wykluczyć, że są one pozostałością po galeryjkach jakie budowane były w starszych cerkwiach wokół babińca (il. 107, 104). Franciszek Strzałko sugeruje, że tego typu galeryjki wykształciły się z dzwonnic - wież, które pełniły także funkcje obronne. Nie rzadko były one stawiane bardzo blisko zachodniej części świątyni, a na ich najwyższym poziomie mieściły się kaplice²¹⁹. Trudno jest jednoznacznie określić rolę tych galeryjek. We wcześniejszych budowlach rzeczywiście mogły mieć funkcje obronne, w XIX w. mogły być po prostu pozostałością i wyrazem tradycji budowlanej.

W najstarszych cerkwiach drzwi do babińca znajdowały się po południowej stronie, Drahan wywodzi ten układ od chaty wiejskiej. Pod wpływem budownictwa murowanego przeniesiono je na zachód. W XVII w. mężczyźni mieli bezpośredni dostęp do nawy w drzwiach umieszczonych w jej południowej (najczęściej) ścianie, na środku lub przesuniętych w stronę babińca. Z czasem, gdy zatarł się zwyczaj rozdzielności płci w świątyni drzwi w nawie nie były potrzebne, czasem ze względu na tradycje budowlane umieszczano drzwi w nawie²²⁰, jak ma to miejsce w cerkwi z Dłużniowa.

6. Konserwatorska problematyka cerkwi drewnianych południowo – wschodnich obszarów województwa lubelskiego

6.1. Stan zachowania- remonty, stan obecny

Ogólnie stan zachowania omawianych cerkwi jest dobry. Głównym problemem w zabytkach jest wilgoć, która atakuje nie tylko dolne partie świątyni, jest również obecna w kopułach, których blaszane pokrycie stało się nieszczelne. Zacieki widoczne wewnątrz w kopułach nie są raczej spowodowane parą kondensacyjną. Choć należy rozważyć i taką możliwość w przyszłości, gdyż latarnie pełniące rolę wentylacji, w niektórych cerkwiach (Liski, Dłużniów, Budynin) są w całości obite blachą, warto więc zwrócić uwagę czy obieg powietrza w świątyniach nie został przez to zakłócony. Pewnym zagrożeniem są także owady. Ich wzmożoną działalność widać np. we wnętrzu cerkwi z Dłużniowa.

Dzięki przeprowadzonym w ostatnich latach remontom w cerkwiach z Lisek, Dłużniowa i Budynina, świątynie te są w znacznie mniejszym stopniu narażone na problemy spowodowane wodą opadową. Można dyskutować nad zasadnością wymiany stolarek okiennych. Jednak pomimo wymiany, formy okien powtórzono. Większemu remontowi nie została poddana tylko cerkiew z Chłopiatyna, co bardzo korzystnie wpływa na estetyczne wrażenia jakie wywołuje oryginalna substancja zabytkowa. Remont jest jednak niezbędny, gdyż dalsze utrzymywanie takiego stanu, przede wszystkim nieszczelność dachów, będzie prowadziło do zacieków we wnętrzach oraz niszczenia elementów konstrukcyjnych²²¹.

6.2. Zabytkoznawcza analiza wartościująca

Zabytkoznawcza analiza wartościująca oparta będzie o teorię Aloisa Riegla w interpretacji W. Frodla²²². Autor ten wyróżnia trzy podstawowe wartości odnoszące się do zabytków. Pierwszą jest wartość historyczna, którą dzieli na naukową i emocjonalną. Kolejna, wartość artystyczna, dzieli się na historyczno – artystyczną, artystyczną (Qualität) oraz oddziaływanie artystyczne. Ostatnim kryterium jest wartość użytkowa, dzieląca zabytki na żywe i martwe.

Świątynie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina są reprezentantami większej grupy nie tylko drewnianych, ale i murowanych cerkwi greckokatolickich. Świadczą o prężnym rozwoju i głębokim zakorzenieniu na tych terenach idei Unii Brzeskiej. Ów obszar zawsze był naznaczony wielokulturowością. Różnorodność narodowościowa w społeczeństwie, była i jest charakterystyczna dla pogranicza.

Cerkwie te są świadkami koegzystencji nie tylko dwóch narodów, ale i innych nacji, na ziemi, która zdaniem jej mieszkańców, nie była ani polska, ani ukraińska, ani austriacka, ani rosyjska, była po prostu ich Domem. Świątynie są również świadkami smutnych wydarzeń, które na długa zniszczyły relacje między mieszkańcami tych ziem. W 1905 r., w zaborze rosyjskim, ogłoszono carski ukaz tolerancyjny, doprowadziło to do przejścia tysięcy prawosławnych na katolicyzm. W latach 1918-22 , znaczna część cerkwi zajęta została przez Kościół Katolicki, a prowadzona w latach trzydziestych XX w. tzw. akcja polonizacyjna doprowadziła do zaognienia stosunków narodowościowo – wyznaniowych i zburzenia wielu cerkwi²²³. Sytuację pogorszyły przesiedlenia ludności ukraińsko – ruskiej do ZSRR w latach 1944-47 oraz krwawe walki jakie miały miejsce w czasie drugiej wojny pomiędzy polską i ukraińską ludnością. Rany tamtego czasu są tak głębokie, że jeszcze dziś o wydarzeniach tamtego czasu raczej się nie mówi.

Świątynie z omawianego obszaru świadczą również o zainteresowaniu ówczesnej miejscowej szlachty działaniami w dziedzinie sztuki²²⁴. Bardzo popularne były różnego rodzaju fundacje zarówno całych świątyń jak i elementów ich wyposażenia. Zdarzały się również przypadki, jak miało to miejsce w Liskach, fundowania cerkwi greckokatolickich przez szlachtę rzymskokatolicką²²⁵.

Wieloaspektowość wartości artystycznych, które dla tej pracy mają największe znaczenie, jest także bardzo dobrze widoczna na przykładzie nie tylko czterech omawianych cerkwi, ale innych zabytków wspominanych w opracowaniu. Świątynie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina przedstawiają bardzo duże wartości historyczno – artystyczne, ze względu na właściwie oryginalne bryły tych świątyń, bez dodanych później elementów. Zachowało się także większość wyposażenia.

Pomimo zmiany funkcji z cerkwi greckokatolickich, na kościoły rzymskokatolickie, nie straciły one wiele ze swojego pierwotnego układu. Największe przemiany zaszły w przestrzeni prezbiterium, gdzie dodano ołtarze typu versus populum, najwcześniej w końcu lat 60. XX w. W tym czasie zdemontowano także częściowo środkowe części ikonostasów z ikonami namiestnymi oraz wrotami. Elementy te jednak nie zostały w większości wypadków usunięte, ale przechowywane są w różnych częściach świątyń, nawet częściowo eksponowane jak np. w cerkwiach z Chłopiatyna i Lisek (por. Katalog). Jednym z przejawów adaptacji do funkcji kościoła rzymsko – katolickiego było wprowadzenie w przestrzeń nawy ławek. Jeśli chodzi o Budynin są to prawdopodobnie oryginalne ławki wspominane w inwentarzu z 1928 r.

Omawiane cerkwie przedstawiają wysoką jakość artystyczną w skali zarówno krajowej, i unikalną w skali światowej. Wiąże się to z formą świątyń, która w tej postaci występuje na pograniczu polsko – ukraińskim, będąc przy tym wyrazem ówczesnych prądów artystycznych dominujących na omawianym obszarze. Tego typu cerkwi nie spotyka się ani w Polsce, ani Europie Zachodniej.

Oddziaływanie artystyczne tych zabytków jest jak najbardziej pozytywne, pomimo remontów zachowują one spójność stylową, może poza świątynią z Lisek, która została pozbawiona elementu charakterystycznego dla tego typu budowli, czyli opasaniji. Dotychczas remonty dotyczyły przede wszystkim zewnętrznych części świątyń, dlatego wnętrze przedstawia jak najbardziej stan pierwotny.

Jeśli chodzi o wyposażenie jest ono niejako zróżnicowane w formie artystycznej. Ogólnie można przyjąć, że elementy snycerskie nie przedstawiają wybitnie dobrego warsztatu, ale istnieją elementy, które wyraźnie wyróżniają się jakością wykonania np. ikonostasy z Dłużniowa i Budynina. Również malowidła przedstawiają różny poziom artystyczny. Bardzo ciekawe są przedstawienia figuralne z Dłużniowa, reprezentujące dobry warsztat malarski. Można zestawić je z przedstawieniami z Lisek, gdzie artysta braki warsztatowe nadrabia w przedstawieniach ornamentalnych, tworzących wyjątkowy charakter wnętrza, chyba najbardziej zdobnego wśród pozostałych trzech świątyń.

Zabytkom tym nie można również zarzucić braku malowniczości (Malerischer Wert). Bardzo dobrze wpisują się w krajobraz wsi, tworzą swoiste dominanty przestrzenne okolicy. Przykładowo cerkiew z Chłopiatyna (il. 12), mała, o bardzo wyważonej bryle, w otoczeniu starych drzew, która pomimo nieciekawego sąsiedztwa (stacja benzynowa) nie traci niczego ze swego uroku. Bez wątpienia stojąc w bardziej przyjaznym otoczeniu wywierałaby jeszcze większe wrażenie. Natomiast cerkwie z Lisek i Dłużniowa, oprócz ciekawej bryły, swoją malowniczość zawdzięczają również usytuowaniu na wzniesieniu. Do świątyni w Liskach prowadzą bardzo wysokie schody (il. 35). Zaś schody do świątyni w Dłużniowie (il. 53) same w sobie są malownicze i przedstawiają wartość zabytkową. Cerkiew z Budynina posiada dodatkowy element estetyczny jakim jest zabytkowa dzwonnica drewniana (il. 73). O każdej porze roku wyglądają inaczej i o każdej pięknie.

Omawiane w niniejszej pracy świątynie wraz z pozostałymi cerkwiami z regionu tworzą spójną grupę. Nierzadko można zauważyć analogie wykonania niektórych elementów, szczególnie wyposażenia i malowideł. Widać oddziaływania poszczególnych obiektów na inne. Nie jest to możliwe do ukazania w pełni na czterech cerkwiach, ale analizując wszystkie cerkwie kopułowe z tego regionu daje się to wyraźnie zauważyć.

Wartości użytkowe poszczególnych zabytków są właściwie w pełni zachowane. Nadal pełnią funkcję świątyń, z tym, że rzymskokatolickich, co wymusiło wprowadzenie drobnych zmian w związku z przestrzenią liturgiczną. Dotyczy to częściowego demontażu ikonostasu, wprowadzenia ołtarza typu versus populum oraz wprowadzenia ławek do przestrzeni nawy. Jeśli chodzi o świątynie z Chłopiatyna, Lisek, Dłużniowa i Budynina nigdy nie służyły innym celom niż kultowym, tak jak np. cerkiew z Mycowa, która pełniła rolę magazynu pobliskiego PGR – u co doprowadziło do jej dewastacji.

6.4. Wnioski konserwatorskie

Dla drewnianych cerkwi z rejonu południowo – wschodniej Lubelszczyzny można wyróżnić dwa główne zagrożenia, obok spowodowanymi np. warunkami klimatycznymi należy też wspomnieć czynnik społeczny. Wiąże się on ze zmniejszającą się liczbą mieszkańców niektórych wsi. Może to wpłynąć na opustoszenie świątyń. Dotknęło to m.in. cerkwie z Mycowa i Korczmina. Co pewien czas odbywają się w nich nabożeństwa z okazji niektórych świąt lub związane z miejscowymi inicjatywami jak choćby obchodzone co roku Transgraniczne Polsko-Ukraińskie Dni Dobrosąsiedztwa. W Korczminie z kolei projektowane jest Transgraniczne Centrum Dialogu, co wiąże się z zagospodarowaniem świątyni.

Miejscowym problemem jest także brak odpowiedniego zaplecza turystycznego i kampanii reklamowej promującej walory regionu, w tym także zabytkowych świątyń zarówno drewnianych jak i murowanych. Turystyka byłaby dobrym źródłem dochodu dla miejscowej ludności z popegeerowskich wsi, które tworzą krajobraz społeczny wokół omawianych cerkwi. Mogłoby to również zapobiec opustoszeniu cerkwi i pozbawieniu ich funkcji.

Wracając jeszcze do czynników klimatycznych wpływających na stan zachowania świątyń, warto zwrócić uwagę na problem zawilgocenia zarówno w górnych jak i dolnych partiach. Ślady zacieków na polichromii w kopułach może świadczyć nie tylko o nieszczelności dachu, może być również wynikiem działania pary kondensacyjnej, choć jest to nieco mniej prawdopodobne ze względu na ograniczoną liczbę wiernych. Należy jednak zwrócić uwagę na wentylację w tych obiektach. Praktyka zabijania latarni kopuł blachą może zakłócić obieg powietrza w świątyni. Nie udało się niestety ustalić pierwotnego pokrycia kopuł. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że nie była to blacha, ale gont. Krycie blachą świątyń drewnianych jest o tyle kłopotliwe, że zbytnia szczelność pokrycia powoduje korozję drewna, zaś brak szczelności zawilgocenie spowodowane wodą opadową.

Problemem w omawianych świątyniach są też owady, które mają wiele miejsca na żerowanie. Są to np. przestrzenie pomiędzy bierwionami i szalunkiem zarówno na zewnątrz jak i we wnętrzu. Dodatkowo wewnętrzne deski pokryte są farbą, która nierzadko jest zbyt dobrze kryjąca i nie pozwala „oddychać” desce, co również przyśpiesza ich korozję. Dobrze widoczne jest to m. in. na zachodniej ścianie babińca w cerkwi z Budynina.

Najistotniejszym wnioskiem i jednocześnie zaleceniem konserwatorskim jest jak najmniejsza ingerencja w strukturę zabytkowych budowli, co wydaje się do tej pory przestrzegane. Chodzi przede wszystkim o nie usuwanie żadnych elementów, jak zrobiono to w cerkwi z Lisek demontując opasanija, gdyż jest to ingerencja naruszająca bryłę i ogólny wygląd świątyni. To samo dotyczy zakrystii, ganków, balkonów, ich usunięcie jest wręcz niedopuszczalne. To samo tyczy się dobudowywania dodatkowych pomieszczeń zakłócających bryłę świątyń i niszczących cechy typowości. Zabiegi konserwatorskie powinny obejmować jedynie niezbędne naprawy i wzmocnienia zarówno konstrukcji jak i elementów wyposażenia, których uszkodzenia mogłyby doprowadzić do całkowitego zniszczenia.

Jeśli chodzi o wnętrze dopuszczalne są pewne aranżacje, które odpowiadają obecnie sprawowanej formie liturgii. Chodzi tu m. in. o zagospodarowanie wnętrza prezbiterium. Wprowadzanie nowych elementów nie powinno powodować usuwania zabytkowego wyposażenia. Formy użytkowe dodane nie powinny przysłaniać zabytkowych, jednocześnie nie mogą być kopiami rozwiązań oryginalnych. Warto też zastanowić się nad obecnością ławek w nawie. Czy jest uzasadnione wstawianie tam pełnych ławek z oparciami i zdobieniami, czy może lepiej zastosować proste ławki bez oparć, jak ma to miejsce w Liskach (il. 45), co jest rozwiązaniem godnym zainteresowania. Istnieje też możliwość w przestrzeni nawy wstawić krzesła, rozwiązanie to bywa stosowane czasem w cerkwiach zamienionych na kościoły, jednak może ono nieco zakłócać estetyczny odbiór wnętrza.

Oryginalne wyposażenie powinno zostać wyeksponowane. W miarę potrzeb oraz możliwości mogłoby także zostać odnowione i zabezpieczone przed zniszczeniami. Chodzi przede wszystkim o zachowane, lecz zdemontowane fragmenty ikonostasów, które nie mogą być umieszczone na pierwotnym miejscu, ze względu na różnice w liturgii, ale mogą być eksponowane, jak ma to miejsce w cerkwiach z Chłopiatyna (il. 24) i Lisek (il. 42) . Do ekspozycji zdemontowanych części ikonostasu zalecana jest nawa lub babiniec. Z archiwalnych inwentarzy wiadomo, że stare obrazy i fragmenty ikonostasów umieszczano właśnie w tych miejscach²²⁶. To samo tyczy się innych drobnych elementów wyposażenia jak feretrony czy charakterystyczne dla cerkwi kiwoty (obrazy święte oprawione w szkło). Umieszczenie w nawie czy babińcu zbędnych elementów wyposażenia byłoby kontynuacją stosowanych dawniej praktyk. Umieszczanie tych elementów w prezbiterium jest nieuzasadnione i wprowadza pewien chaos w organizacji przestrzeni.

Inną propozycją ekspozycji zdemontowanych przedmiotów lub pozbawionych funkcji jest użycie empor, które obecnie służą jako „magazynki”. Nie było to uzasadnione historycznie, jednak empory nie są wykorzystywane jako chóry muzyczne czy dodatkowe miejsce dla wiernych i mogłyby być wykorzystane do celów muzealnych. Można je zaaranżować na małe galerie i dokonać tam wystawy zachowanych zabytków, które nie są w użyciu. Oczywiście każdy z przedmiotów powinien być zaopatrzony w notkę o pierwotnej funkcji i miejscu na jakim się znajdował.

Wymiana stolarki okiennej jest dopuszczalna tylko pod warunkiem wykorzystania takich samych form i najlepiej materiału. Dopuszczalna jest także wymiana podłóg pod warunkiem zachowania wymiarów materiału. Polichromie powinny być poddane zabezpieczeniu, ich podłoże powinno zostać wzmocnione ze względu na liczne, widoczne uszkodzenia spowodowane korozją biologiczną. Należy również zwrócić uwagę na pokrycie dachowe oraz związaną z tym wentylację o czym wspominano już wcześniej.

Nieodzownym elementem lepszej ekspozycji zabytkowych cerkwi oraz ich wyposażenia jest „aktywizacja okolicy” pod kątem turystyki. Ciekawym rozwiązaniem byłoby zorganizowanie szlaku turystycznego związanego z architekturą sakralną tych okolic. Ze względu na malowniczość regionu, warto byłoby ewentualne trasy zaopatrzyć punkty widokowe. Na proponowanym szlaku mogą też znaleźć się ruiny dawnych PGR-ów, które nie reprezentują wartości estetycznych, mają jednak cechy wartości historycznych i mogą być ciekawymi punktami takich szlaków, szczególnie dla turystów zagranicznych. Oczywiście należałoby wówczas zająć się odpowiednim zapleczem informacyjnym. Na takim szlaku nie mogłoby zabraknąć tablic, w możliwie najpełniejszy sposób informujących o historii, funkcji itp. opisywanych zabytków, obiektów i miejsc.

Aby tego typu przedsięwzięcie mogło się udać, powinna być w to zaangażowana miejscowa ludności, która mogłaby na tym wiele skorzystać. Być może władze samorządowe byłyby zainteresowane tego typu rozwiązaniem.

Zakończenie

Przegląd całości dotychczasowych rozważań oraz dostępnej literatury doprowadza do wniosku, że zachowane cerkwie kopułowe na terenie powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego wykazują indywidualny charakter, wyróżniają się na tle tego typu świątyń w rejonach sąsiednich. Stanowią one grupę, w której można wyodrębnić kilka podtypów. Konieczne są szerzej zakrojone badania tej materii, sięgające także do zabytków nieistniejących oraz znajdujących się na terenie Ukrainy. Niniejsza praca miała na celu wyostrzenie problemu obecności odrębnej grupy cerkwi w historii architektury drewnianej terenów południowo – wschodniej Polski. Temat ten ciągle pozostawia ogromne możliwości badawcze.

Opisy architektury oraz próby odtworzenia historii świątyń, pomimo bardzo ubogiego materiału archiwalnego, miały stanowić przyczynek do omówienia pozostałych cerkwi kopułowych w rejonie oraz zestawienie ich z zabytkami tego typu na innych obszarach Polski oraz Ukrainy²²⁷. Stanowią one nierozerwalne dziedzictwo terenów pogranicza. Świadczą o wielokulturowej historii tych ziem. Cerkwie te są również zabytkami sztuki ciesielskiej, pomimo niewielkich innowacji wprowadzanych w bryle czy wnętrzu technika wykonania i konstrukcja, została niezmieniona.

Drewniana architektura cerkiewna omawianego terenu nie ma ścisłych powiązań z architekturą murowaną w najbliższym otoczeniu. Jeśli chodzi o formę, właściwie elementem łączącym te dwie drogi budownictwa jest kopuła, z tym, że murowane cerkwie w rejonie wznoszone były na planie krzyża greckiego z kopułą na środku lub na planie krzyża łacińskiego, bryłą nawiązującą do architektury łacińskiej. Cerkwie kopułowe wykazują indywidualny charakter także w stosunku do innych cerkwi drewnianych z tego obszaru przyjmujących formy świątyń łacińskich.

Niniejsze opracowanie miało na celu przedstawienie sylwetek czterech dziewiętnastowiecznych cerkwi trójkopułowych z powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego. Kolejne rozdziały wprowadzają w tematykę architektury związanej z Kościołem Greckokatolickim w powiązaniu z zabytkami drewnianej architektury cerkiewnej w Polsce. Rdzeń wywodu stanowi omówienie powiązań pomiędzy przedstawianymi zabytkami, uzupełnione informacjami zamieszczonymi w Katalogu, w którym prezentowane są opisy zarówno bryły, konstrukcji oraz wnętrza. Dołączona jest również krótka historia opracowana na podstawie literatury i ubogich źródeł archiwalnych.

Opracowanie to jest pierwszym szerszym omówieniem grupy zabytków z terenów południowo – wschodniej Lubelszczyzny. Przedstawia ono poszczególne elementy świątyń (plan, bryła, wnętrze) oraz w zarysie podaje pewne powiązania z zabytkami starszymi dowodząc tradycji w sposobie wznoszenia drewnianych cerkwi. Niniejsza rozprawa uzupełnia również lukę w publikacjach dotyczących cerkwi tego terenu, gdyż o prezentowanych cerkwiach nie powstała jeszcze większa publikacja czy choćby artykuł zajmujący się problematyką którejś z nich. Schemat jaki wprowadzono w Katalogu może stanowić podstawę do dalszych porównań i doprowadzenia do stworzenia pełnej systematyki cerkwi drewnianych tego terenu.

W niniejszym opracowaniu zwraca się również uwagę na pewne nieścisłości w informacjach dotychczas podawanych w literaturze. Dotyczy to m. in. zmiany obrządku. Powtarzana za KZSwP wiadomość o zmianie funkcji cerkwi z greckokatolickich na prawosławne. Miało to miejsce w przypadku cerkwi, które w 1875 r. znajdowały się w granicach Królestwa Polskiego, nie dotyczy to czterech omawianych świątyń. Fakt ten jest o tyle istotny, że w świątyniach bez zmiany funkcji nie następowały zmiany we wnętrzu czy wyposażeniu, przynajmniej do czasu przejęcia ich przez Kościół rzymsko - katolicki. Nie byłyby to oczywiście duże różnice ze względu na właściwie identyczną Liturgię, jednak mogło to wpłynąć na zmiany stylistyczne. Określenie tej nieścisłości udało się dzięki badaniom prowadzonym przez prof. Witolda Kłobuka (por. Tablica 2).

Dokonano także zestawienia świątyń kopułowych²²⁸ istniejących w granicach Polski (zob. Tablica 1). Świątynie te posiadają wiele cech wspólnych (m. in. trójdzielny plan, podobne formowanie zrębów ścian), jak również wiele różnic (przede wszystkim widoczny w formach kopuł oraz drobne różnice w kształtowaniu niektórych elementów świątyni). Ich głębsza analiza mogłaby prowadzić do usystematyzowania tego typu architektury drewnianej. Zestawiono również świątynie kopułowe z terenu Zamojszczyzny z zaznaczeniem ich przynależności parafialnej (zob. Tablica 2, 3). Zestawienie brył i planów czterech dziewiętnastowiecznych świątyń omawianych w niniejszym opracowaniu (zob. il. 109), w przyszłości będzie prawdopodobnie uzupełnione o pozostałe cerkwie kopułowe tego regionu.

W niniejszej pracy po raz pierwszy wymienieni są twórcy polichromii. Niestety nie udało się rozszyfrowanie wszystkich inskrypcji co pomogłoby w określeniu np. cieśli (w przypadku Chłopiatyna). Nie udało się również znaleźć wszystkich archiwaliów, które z pewnością wzbogaciłyby opracowanie historii zabytków.

Pomimo, że głównym tematem rozprawy była architektoniczna strona omawianych obiektów. Zasygnalizowano kilka interesujących aspektów, szczególnie w wyposażeniu świątyń. Do takich zalicza się sprawa ikonostasów oraz polichromii, które zasługują na poświęcenie im odrębnych opracowań. Dotyczy to również innych elementach wyposażenia.

Mam nadzieję, że w niniejszej pracy udało się zaznaczyć wyjątkowy charakter omawianych świątyń, które nie są tylko zabytkami architektury, są jeszcze świadkami i pozostałością po dawnym porządku społecznym. Żywię nadzieję, że będą też dla młodych ludzi symbolami korzeni, które czasami zostają zapomniane.

Tablice

Tablica 1.

Drewniane cerkwie kopułowe na planie trójdzielnym istniejące na terenie Polski.

Cerkwie jednokopułowe:

L.p.	Miejscowość	Powiat	Województwo
1.	Bełżec	Tomaszów Lubelski	lubelskie
2.	Cewków	Lubaczów	podkarpackie
3.	Czerteż	Sanok	podkarpackie
4.	Korczmin	Tomaszów Lubelski	lubelskie
5.	Krościenko	Ustrzyki Dolne	podkarpackie
6.	Leszno (Poździacz)	Przemyśl	podkarpackie
7.	Łówcza	Lubaczów	podkarpackie
8.	Miękisz Stary	Jarosław	podkarpackie
9.	Młyny	Jarosław	podkarpackie
10.	Myców	Hrubieszów	lubelskie
11.	Prusie	Lubaczów	podkarpackie
12.	Radróż- p.w.św.Mikołaja	Lubaczów	podkarpackie
13.	Sulimów	Hrubieszów	lubelskie
14.	Szpikłosy	Hrubieszów	lubelskie
15.	Terebin	Hrubieszów	lubelskie
16.	Ulucz	Brzozów	podkarpackie
17.	Wielkie Oczy	Lubaczów	podkarpackie
18.	Wola Wielka	Lubaczów	podkarpackie

Cerkwie trójkopułowe:

Tablica 2.

Przynależność diecezjalna parafii.

Opracowanie własne na podstawie: kolumna 1. wg J. Górak, Dawne cerkwie drewniane w województwie zamojskim, Zamość 1984, A. Saładiak, Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce, Warszawa 1993; kolumny 2.-6. wg W. Kołbuk, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772, Lublin 1998; tenże, Kościoły wschodnie na ziemiach Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992.

Tablica 3.

Przynależność diecezjalna i parafialna w XVIII-XIX wieku.

Opracowanie własne na podstawie: W. Kołbuk, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772, Lublin 1998, tenże, Kościoły wschodnie na ziemiach Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992; tenże Granice i sieć greckokatolickiej diecezji przemyskiej na przełomie XVIII i XIX wieku [w:] „Polska-Ukraina 1000 lat sąsiedztwa”, t. 3, Przemyśl 1996, s. 101-114.

Wykaz skrótów

ABGK – Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego w Przemyślu

AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

APL – Archiwum Państwowe w Lublinie

APP – Archiwum Państwowe w Przemyślu

ChKGK – Chełmski Konsystorz Greckokatolicki

KZSwP – Katalog Zabytków Sztuki w Polsce

MWL – Muzeum Wsi Lubelskiej

WUOZ – Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków

Spis materiałów, na których oparto opracowanie

(Spis materiałów źródłowych i literatury ułożony jest alfabetycznie)

Źródła niepublikowane:

1. Церковний інвентар (Cerkownyj inwentar cerkwi w Budyninie) z 1928 r., ABGK APP, sygn. 5917.

2. Greckokatolickie urzędy dekanalne – zbiór zespołów szczątkowych w APP, sygn.5; 190.

3. Inwentaryzacja architektoniczna cerkwi w Budyninie, wyk. Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno – Kartograficzne w Lublinie, Lublin 1985, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. N0065.

4. Inwentaryzacja architektoniczno - konserwatorska cerkwi w Chłopiatynie, wyk. w ramach praktyk studenckich Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Dołhobyczów – Gliwice czerwiec - lipiec 2000, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. N2816.

5. Inwentaryzacja architektoniczno - konserwatorska cerkwi w Dłużniowie, wyk. Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno – Kartograficzne w Lublinie, Lublin 1985; Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. N0067.

6. Inwentaryzacja architektoniczno - konserwatorska cerkwi w Liskach, wyk. w ramach praktyk studenckich Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Dołhobyczów – Gliwice czerwiec - lipiec 2000, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. N2818.

7. Górak, J., Karta ewidencji zabytków architektury – cerkiew z Budynina, Zamość 1978, Archiwum WUOZ w Zamościu, brak sygn.

8. Górak, J., Karta ewidencji zabytków architektury – cerkiew z Chłopiatyna, Zamość 1987, Archiwum WUOZ w Zamościu, brak sygn.

9. Górak, J., Karta ewidencji zabytków architektury – cerkiew z Dłużniowa, Zamość 1978, brak sygn.

10. Górak, J., Karta ewidencji zabytków architektury – cerkiew z Lisek, Zamość 1984, brak sygn.

11. Opinia techniczna. Remont konserwatorsko – zachowawczy cerkwi w Chłopiatynie, oprac. J.Romański, M.Niecgorski, S.Wszoła, Zamość 2001-2002, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. 3813.

12. Opinia techniczna. Remont konserwatorsko – zachowawczy cerkwi w Dłużniowie, oprac. J.Romański, M.Niecgorski, S.Wszoła, Zamość 2001-2002, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. 3814.

13. Projekt konserwatorsko – zachowawczy zabytkowej cerkwi w Budyninie, gm. Ulhówek, oprac. J.Romański, B. Skórzyńska – Terlecka, M. Krzyżanowska, Zamość 2006, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. 4431.

14. Projekt remontu kościoła filialnego w Liskach, oprac. L.Dziuba, Zamość 2000, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. 3840.

15. Remont konserwatorsko – zachowawczy zabytkowej cerkwi w Dłużniowie, Etap II, oprac. J.Romański, M.Niecgorski, M. Krzyżanowska, Zamość 2006, Archiwum WUOZ w Zamościu, sygn. 4407.

Źródła publikowane:

16. Schematismus universi venerabilis cleri ruthenorum catholicorum dioecenseos Premisliensis, Samboriensis et Sanocensis pro A.D. 1899.

17. Szematyzm hreko-katołyckoho duchowenstwa złuczennych eparchij peremyskoj, sambirskoj i sjanockoj na rik Bożyj 1900.

18. Szematyzm hreko-katołyckoho duchowenstwa złuczennych eparchij peremyskoj, sambirskoj i sjanockoj na rik Bożyj 1938-39.

19. http://www.lazarus.elte.hu (stare mapy, przede wszystkim Austro – Węgry) stan z kwietnia 2007.

20. http://www.maproom.org (stare mapy) stan z kwietnia 2007.

Literatura:

21. Aftanazy, R., Materiały do dziejów rezydencji, Dawne województwo bełskie, ziemia chełmska województwa ruskiego, tom VI A, Warszawa 1989.

22. Antoniak, P., Chodor, J., Słobodian, W., Zapomniane pogranicze-Dekanat Uhniowski, Lublin 2005.

23. Batruch, S., Historia translokacji i adaptacji cerkwi w Lublinie do potrzeb kultu, [w:] „Sztuka sakralna i duchowość pogranicza polsko – ukraińskiego na Lubelszczyźnie”, s. 159-165.

24. Bieńkowski, L., Organizacja Kościoła Wschodniego w Polsce, [w:] „Kościół w Polsce”, t.2, pod red. J. Kłoczowskiego, Kraków 1969, s. 780-1049.

25. Bondyra, W., Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Zamość 1993.

26. Brykowski, R., Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczpospolitej, Warszawa 1995.

27. Brykowski, R., Drewniana architektura kościelna w Małopolsce XV wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981.

28. Brykowski, R., Łemkowska drewniana architektura cerkiewna w Polsce, na Słowacji i Rusi Zakarpackiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986.

29. Brykowski, R., Spalona cerkiew z Hulcza i grupa cerkwi tomaszowsko-hrubieszowskich, Ochrona Zabytków, 1974, nr 1, s. 38-44.

30. Brykowski, R., W sprawie drewnianej architektury cerkiewnej powiatu Tomaszów Lubelski, Ochrona Zabytków, 1972, nr 4, s. 276-285.

31. Brykowski, R., Wykaz dotyczący losów unickich cerkwi na obszarze byłego województwa rzeszowskiego w latach 1939-1997, [w:] „Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku”, Rzeszów 1997, s. 293-345.

32. Celer, N., Słownik ukraiński - polski, polsko - ukraiński z rozmówkami, Warszawa 2005.

33. Chojnowski, A., Problem narodowościowy na ziemiach polskich w początkach XX w. oraz w II Rzeczpospolitej, Warszawa 1982.

34. Chojnowski, A., Spór o majątek cerkiewny w drugiej Rzeczpospolitej, [w:] „Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku”, Rzeszów 1997, S. 43-60.

35. Czerski, ks. J., Mistagogiczny charakter Liturgii św. Jana Chryzostoma, [w:] „Kościoły siostrzane w dialogu”, red. Z. Glaeser, seria „Ekumenizm i Integracja”, nr 8, Opole 2002, s. 98-209.

36. Deluga, W., Malarstwo i grafika cerkiewna w dawnej Rzeczypospolitej, Gdańsk 2000.

37. Drahan, M., Ukraiński derewliani cerkwy. Heneza i rozwij form, Lwiw 1937.

38. Filarska, B., Początki architektury chrześcijańskiej, Lublin 1983.

39. Frodl, W., Pojęcia i kryteria wartościowania zabytków i ich oddziaływanie na praktykę konserwatorską, Warszawa 1966.

40. Giemza, J., Historia jednej cerkwi. Tradycje budowlane i dzieje świątyni Wniebowstąpienia Pańskiego w Kruhelu Wielkim [w:] „Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku”, Rzeszów 1997 s.177-209.

41. Gil, A., Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja, Lublin 2005.

42. Gil, A., Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Lublin-Chełm 1999.

43. Górak, J., Dawne cerkwie drewniane w województwie zamojskim, Zamość 1984.

44. Górak, J., Cerkiew w Mycowie, Lubelszczyzna, pod red. J. Serafinowicz, nr 3, 1996.

45. Górak, J., Materiały do historii kultury materialnej Zamojszczyzny, Zamość 1992.

46. Górak, J., Regionalne formy architektury drewnianej Lubelszczyzny na tle zagadnień osadniczych, Zamość 1994.

47. Historia Europy Środkowo-Wschodniej, pod red, J. Kłoczowskiego, Instytut Europy Środkowo –Wschodniej, t. 1, 2, Lublin 2000.

48. Janusz, B., Cerkwie drewniane w Galicji, Wieś Ilustrowana, 1913, nr 8, s. 12-16.

49. Kaniewska, M., Cerkiew w Korczminie- symbol jedności i duchowej mocy, Spotkania z zabytkami, nr 5, 2005.

50. Karabowicz, T., Tożsamość cerkwi ukraińskiej, Lublin 2004.

51. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, z. 6, oprac. Brykowski, R., Rowińska, E., Warszawa 1964.

52. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII, z. 17, oprac. Brykowski, R., Smulikowska, E., Warszawa 1982.

53. Keczyńscscy, E. i A., Drewniane cerkwie białostoczyzny, Białystok 1999.

54. Kłosińska, J., Sztuka bizantyńska, Warszawa 1975.

55. Kołbuk, W., Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772, Lublin 1998.

56. Kołbuk, W., Kościoły wschodnie na ziemiach Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992.

57. Kościoły Wschodnie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, pod red. A.Gil, Lublin 2005.

58. Kornecki, M., Cerkiewki drewniane w hrubieszowskiem, „Ziemia II”, 1957, s. 23-26.

59. Kornecki, M., Sztuka cerkiewna na terenie diecezji tarnowskiej i jej losy po 1945 roku, Tarnów 1991.

60. Kowalczyk, J., Latynizacja i okcydentalizacja architektury greckokatolickiej w XVIII wieku, Biuletyn Historii Sztuki, 1980, nr 3-4, s. 347-362.

61. Krasny, P., Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1596-1914, Kraków 2003.

62. Krasny, P., Architektura unicka Galicji po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej, [w:] „Sztuka pogranicza Rzeczypospolitej w okresie nowożytnym od XVI do XVIII w. Materiały z sesji SHS”, Warszawa 1998, s. 355-377.

63. Krasny, P., Sztuka cerkiewna na ziemiach polskich w XVIII w. Kilka uwag terminologicznych. [w:] „Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI-XVIII w.” pod red J. Lileyko, Lublin 2000, s. 125-139.

64. Krassowski, W., Architektura drewniana w Polsce, Warszawa 1961.

65. Krochmal, A., Akta wyznaniowe w zasobie Archiwum Państwowego w Przemyślu, Przemyśl 1993.

66. Kruk, M. P., „Deisus daną zwyczajną robotą y malowaniem” -kilka uwag na marginesie inwentarzy cerkiewnych, [w:] „Ars Graeca- Ars Latina”, s. 207-225.

67. Kurek, J., O genezie bryły cerkwi drewniane, [w:] „Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku”, Rzeszów 1997, s. 271-292.

68. Kurzątkowski, A., Cerkiew w Hrebennem, Ochrona Zabytków, nr 4, 1967, s. 55.

69. Łemkowie w historii i kulturze Karpat, t. 2, pod red. J. Czajkowskiego, Sanok 1994.

70. Mały słownik języka polskiego, pod red. S. Skorupki, H. Auderskiej, Z. Łempickiej, Warszawa 1990.

71. Maslow, L., Derewliani cerkwy Chołmszczyny ta Pidlaszja, Kraków 1941.

72. Martyniuk, B., Architektura cerkwi polsko – ukraińskiego pogranicza, Warszawskie zeszyty polsko – ukrainoznawcze, t. 6 - 7, Warszawa 1998, s. 109–117.

73. Michniewscy, M. i A., Duda, M., Cerkwie drewniane Karpat. Polska i Słowacja. Przewodnik, Pruszków 2003.

74. Mokłowski, K., Sztuka ludowa w Polsce, Lwów 1903, repr. 2006.

75. Molẻ, W., Sztuka Słowian Południowych, Wrocław-Wrszawa-Kraków 1962.

76. Nabywaniec, S., Organizacja greckokatolickiej diecezji przemyskiej przy końcu lat siedemdziesiątych XIX w., Nasza Przeszłość, t. 70, Kraków 1988, s. 75-127.

77. Nałęcz, A., Cerkwie greckokatolickie w Diecezji Przemyskiej po roku 1945, Przemyśl 1988.

78. Niedźwiedź, J., Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003.

79. Nowakowski, P., Brama i przedsionek nieba- świątynia w obrządku wschodnim, Liturgia Sacra, 1999, nr 1, s. 87-90.

80. Obmiński, T., O cerkwiach drewnianych w Galicji, Sprawozdania Komisji Historii Sztuki, 1915, z. 3-4, s. 399-432.

81. Od Kraśnika do Lwowa. Roztocze. Mapa topograficzno – turystyczna. Wojskowe Zakłady Kartograficzne, Warszawa 2002.

82. Przeździecka, M., O małopolskim malarstwie ikonowym w XIX wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973.

83. Prawosławie światło wiary i zdrój doświadczenia, pod red. J. i K. Leśniewscy, Lublin 1999.

84. Różycka-Bryzek, A., Symbolika bizantyńskiej architektury sakralnej, [w:] „Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku”, Rzeszów 1997, s. 63-90.

85. Saładiak, A., Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce, Warszawa 1993.

86. Seniuk, B., Cerkwie w regionie lubelskim, [w:] „Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku”, s. 347-367, Rzeszów 1997, s. 347-368.

87. Seniuk, B., Zarys dziejów cerkwi p.w. Narodzenia NMP translokowane z Tarnoszyna do Muzeum Wsi Lubelskiej, Lubelszczyzna, pod red. J. Serafinowicz, nr 3, 1996.

88. Serafinowicz, M., Translokacja i realizacja konserwatorska, [w:] „Sztuka sakralna i duchowość pogranicza polsko – ukraińskiego na Lubelszczyźnie”, s. 211-219.

89. Serczyk, W. A., Ojczyzny upartych niepogód. Stawanie się kresowego labiryntu, [w:] „Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku”, Rzeszów 1997, s. 21-41.

90. Siczynskij, W., Drewljani dzwinici i cerkwi halickoj Ukrainy XVI-XIX st., Lwiw 1925.

91. Siwicki,M., Dzieje konfliktów polsko-ukraińskich, t. 1, Warszawa 1992.

92. Slobodian, W., Derewjane cerkowne budiwnictwo Cholmszcziny i piwdienoho Pidljiaszja w greko – katolickij period, Lubelszczyzna, 2/1996 nr 3, s. 52-66.

93. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierski t. 1, 2, 5, Warszawa 1881.

94. Słownik terminologiczny sztuk pięknych, pod red. K. Kabulska-Sulkiewicz, Warszawa 2002.

95. Sobocki, W., Drewniane cerkwie z sobotami na przykładzie zabytków w Uluczu, Radrużu i Chotyńcu, praca magisterska napisana w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK pod kierunkiem dra Jana Tajchmana , mpis, Toruń 1989.

96. Spiss, T., Wykaz drewnianych kościołów i cerkwi Galicyi, Lwów 1912.

97. Spoliga, M., Z problematyki typologii budowli sakralnych na terytorium północno-wschodniej Słowacji, [w:] „Łemkowie w historii i kulturze Karpat”, Sanok 1994, s. 115-126.

98. Stępień, S., W poszukiwaniu tożsamości obrządkowej. Bizantynizacja a latynizacja Kościoła Greckokatolickiego w XVIII w., [w:] „Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa.”, t. 5, Przemyśl 2000. Źródło: http://www.pwin.c-net.pl (w zakładce oferta wydawnicza).

99. Strzałko, F., Drewniane kościoły a cerkwie w Polsce i na ziemiach ościennych, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1987, nr 3/4 , s. 301-333.

100. Sygowski, P., Greckokatolicka drewniana św. Bazylego Wielkiego w Bełżcu, pow.

Tomaszów Lubelski, woj. lubelskie, [w:] „Sztuka cerkiewna w diecezji przemyskiej”, Łańcut 1999, s. 293-334.

101. Sygowski, P., Zagadki cerkwi w Hrebennem – uwagi do problematyki badawczej

kultury religijnej kręgu Kościoła Wschodniego diecezji chełmskiej, [w:] „Kościoły Wschodnie w Rzeczypospolitej w XVI - XVIII wieku. Zbiór studiów”, pod red. A. Gil, Lublin 2005.

102. Szante, Z., Ruskie i mołdawskie wzory architektury cerkiewnej- ich wpływ na obszar północnego odcinka łuku Karpat, [w:] „Sztuka cerkiewna w diecezji przemyskiej”, Łańcut 1999, s. 207-232.

103. Sztuka sakralna i duchowość pogranicza polsko – ukraińskiego na Lubelszczyźnie, Materiały z międzynarodowej konferencji „Sztuka sakralna pogranicza”, Lublin 2005.

104. Tajchman, J., Stolarka okienna, Warszawa 1993.

105. Tajchman, J., Drewniane drzwi zabytkowe na terenie Polski. Systematyka i problematyka konserwatorska, Ochrona Zabytków, 1991, nr 4, s. 269-277.

106. Trojnowska, M., Chełmski Konsystorz Greckokatolicki [1525] 1596 – 1875 [1905]. Inwentarz analityczny archiwum, Warszawa 2003.

107. Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, pod red. F. Ziejki, A. Kępińskiego , Kraków 1994.

108. Urban, K., Kościół prawosławny w Polsce 1945-70, Kraków 1996.

109. Uspienski, L., Symbolika cerkwi, Białystok 2000.

110. Uspienski, L., Teologia ikony, Poznań 1993.

111. Walter, C., Sztuka i obrządek Kościoła Bizantyńskiego, Warszawa 1992.

112. Zabytkowe cerkwie południowo – wschodniej Polski. Mapa. Wydawnictwo Stanisław Kryciński. Warszawa 2005.

113. Zawałeń, E., Cerkwie z kopułą brogową nad nawą w rejonie północnego Nadsania i ich problematyka konserwatorska, praca magisterska napisana w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK pod kierunkiem prof. J.Tajchmana, mpis,Toruń 1992.

114. Zawałeń, E., Cerkiew z Tarnoszyna na tle rozwoju architektury cerkiewnej XVIII wieku, [w:]„Sztuka sakralna i duchowość pogranicza polsko – ukraińskiego na Lubelszczyźnie”, s. 146-149.

115. Zawałeń, E., Przemiany w osiemnastowiecznej architekturze cerkiewnej na przykładzie diecezji przemyskiej [w:] „Polska – Ukraina 1000 lat sąsiedztwa”, t. 5, Przemyśl 2000, 223-232.

116. http://www.archidiecezja-gr.opoka.org.pl (oficjalna strona greckokatolickiej Archidiecezji Przemysko-Warszawskiej), stan z maja 2007.

117. http://www.cerkiew.pl (prawosławny serwis internetowy), stan z maja 2007.

118. http://www. free.of.pl/m/maxwm/index.html (artykuły M. Melnyka), stan z kwietnia 2007.

119. http://lubelskie.pl (strona województwa lubelskiego), stan z czerwca 2007.

120. http://www.grekoatolicyzm.prv.pl (strona poświęcona Greckokatolickiemu Kościołowi na Hrubieszowszczyźnie), stan z maja 2007.

121. http://www.roztocze.stalwol.pl (strona poświęcona Roztoczu Południowemu), stan z maja 2007.

122. http://www.grekat.stalwol.pl (strona parafii greckokatolickiej w Lublinie), stan z maja 2007.

123. http://www.pwin.c-net.pl (strona Południowo – Wschodniego Instytutu Naukowego w Przemyślu), stan z kwietnia 2007.

124. http://www.zamosc.opoka.org.pl (oficjalna strona rzymskokatolickiej Diecezji Zamojsko-Lubaczowskiej), stan z maja 2007.

Katalog

Chronologiczny spis katalogu

Chłopiatyn

Liski

Dłużniów

Budynin

Układ katalogu

Poszczególne zabytki ułożone są od najstarszego, czyli cerkwi z Chłopiatyna, dalej Liski, Dłużniów oraz Budynin.

Informacje w Katalogu zebrane są w cztery grupy oznaczone literami od A do D, ma to ułatwić odnalezienie interesujących wiadomości. Pierwszy „podrozdział” (A) zawiera dane dotyczące danych administracji państwowej, właściciela oraz historycznej i obecnie pełnionej funkcji. Kolejna część (B) przedstawia zarys historii miejscowości oraz świątyni. Najwięcej miejsca zajmuje opis cerkwi (C), podzielony jest na poszczególne elementy, od przedstawienia planu i bryły, przez konstrukcję, opis stolarki, następnie wnętrza wraz z ikonostasem, aż do punktów dotyczących przeprowadzonych remontów oraz stanu zachowania. Na końcu każdego rozdziału znajduje się literatura (D) dotycząca bezpośrednio lub ogólnie omawianego zabytku.

CHŁOPIATYN - DAWNA CERKIEW GRECKOKATOLICKA

A.

Przynależność administracji państwowej:

województwo: lubelskie

powiat: Hrubieszów

gmina: Dołhobyczów

przynależność administracyjna przed 1.01.1999 r. – woj. zamojskie

Właściciel i użytkownik:

Parafia rzymsko-katolicka w Żniatynie

22-540 Dołhobyczów

Obecna funkcja:

kościół filialny p.w. Zesłania Ducha Świętego

Pierwotna funkcja i wezwanie:

cerkiew greckokatolicka p.w. Zesłania Ducha Świętego

Data wzniesienia: 1863 - 1864

1863 - data budowy świątyni widnieje na podwalinie prezbiterium, na nadprożu od zachodniej strony babińca jest data 1864, prawdopodobnie ukończenia świątyni.

B.

Miejscowość

Wieś Chłopiatyn położona jest na północnym skraju gminy Dołhobyczów, nad rzeką Warężanką. Przed 1469 r. część wsi należała do Mikołaja z Łubowa, prawdopodobnie w tym roku część wsi otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka Marcin Ostrowski z Ostrowa²³⁰. Wkrótce kupił ją Dominiki Chłopiatyński, który z kolei w 1484 r. sprzedał wieś Andrzejowi Magierze z Przewodowa. W 1494 Chłopiatyn należał do Małgorzaty Siebieszowskiej, być może tylko jej część, gdyż w 1567 Zofia Magierowa wniosła wieś w posagu do rodziny Herbertów. Kolejnymi właścicielami była rodzina Karpaczowskich. W 1723 r. właścicielem wsi był Stanisław Komorowski pierwszy raz żonaty z Samuelą Bełżecką, od której otrzymał Chłopiatyn i Oserdów. W 1726 r. wieś należała do Jana Kazimierza Steckiego, kolatora wcześniejszej cerkwi²³¹.