Cerkiew Unicka w Hrubieszowie
(rys historyczno-architektoniczny)
Dawniej na Ziemi Hrubieszowskiej prawie w
każdej miejscowości istnała Cerkiew Unicka, w większości około roku
1875 przejmowane przez prawosławnych, a wierni zwani Unitami siłą "powracali
na łono Cerkwii Prawosławnej".
W mieście istniało dawniej trzy cerkwie greckokatolickie, oraz jedna na
przedmieściu Sławęcin. Zatrzymując się przy cerkwiach miejskich, to świątynia
parafialna znajdowała się za obecnym kościołem Św. Stanisława, następnie
zastąpiona przez istniejącą. Druga -filialna, p.w. Św. Krzyża-stała na
przeciwnej skarpie wąwozu (w miejscu budynku dawnego Ogniska Muzycznego),
której majątek po rozebraniu przekazano cerkwii w Bohorodycy (obecnie
Brodzicy), która została zburzona w 1938 roku jako cerkiew prawosławna. Trzecia cerkiew istniała na południe
od Cerkwii Mikulińskiej także przy Placu Staszica (w tym miejscu znajduje
się budynek dawnej szkoły powszechnej (przy dawnym rynku), p.w.
Wniebowzięcia NMP (po zajmowanym terenie można mniemać, że była to mała
cerkiewka).
Dziś w dawnej Unickiej Cerkwii p.w. Św. Mikołaja odprawiana jest liturgia łacińska (rzymskokatolicka).Od roku 2001 opiekują się nią OO.Bernardyni,a od 2002 istnieje Sanktuarium MB.Sokalskiej.
Pierwsza cerkiew istniała na tym miejscu przed 1630 rokiem. W 1731 wzmiankowana jako drewniana. Obecną wzniesiono w latach 1795—1828 wg projektu arch. Losy de Losenau. Przed 1875 oddana wspólnocie prawosławnej. Remontowana 1910. Rekoncyliowana 1918. Gruntownie odnowiona w roku 1953. Obecnie utrzymana w stylu barokowo-klasycystycznym. W roku 1780 dobudowano od wschodu dzwonnicę. W roku 1888 przerobiono ją na kaplicę łączą jej wnętrze z prezbiterium cerkwii niewielką kruchtą.
Cerkiew położona na cyplu płaskowzgórza, opadającego od północy stromą skarpą ku dolinie rzeki Huczwy. Fronton zwrócona na południe. Otoczona starodrzewem. W południowo – wschodnim narożu działki parterowy budynek plebani (obecnie klasztoru). Od poł. – zach. wolnostojąca wieża, przy niej pamiątkowe krzyże.
Cerkiew murowana, tynkowana. Bryła mocno rozczłonkowana. Korpus nawowy obszerniejszy od półkoliście zamkniętego prezbiterium, poprzedzony kruchtą. Ściany wsparte wydatnymi szkarpami (1910r.) Prezbiterium od zachodu wyposażone w prostokątną zakrystię. Od wschodu piętrowa kaplica z parterową absydą od północy. Dachy dwuspadowe z trójkątnymi szczytami. Nad zakrystią pulpitowy, na absydach prezbiterium i kaplicy stożkowe. Więźba dachowa drewniana, krokwiowa z wieszarami, pokryta blachą ocynkowaną. Nad prezbiterium skromna sygnaturka z1953r.
Dwukondygnacyjną fasadę poprzedza parterowa kruchta prostokątna z otworami drzwiowymi w każdej ścianie. Ściany rozczłonkowane parami pilastrów, na nich wydatny gzyms, powyżej trójkątny szczyt. Wejście główne ujęte w wyprofilowane w zaprawie murarskiej obramienie portalowe w formie arkady. Analogicznie opracowane ściany boczne kruchty. Ponad dachem kruchty pojedyncze pilastry dźwigające gzyms wieńczący. Pomiędzy pilastrami, na osi fasady okno zamknięte półkoliście. W centrum trójkątnego szczytu płytka nisza (dawniej istniał tu obraz Św. St. Kostki, zaś obecnie M.B. Sokalskiej). Boczne ściany nawy oszkarpowane. Pomiędzy szkarpami półkoliste okna w profilowanych obramieniach. Gzyms wieńczący analogiczny do frontowego. Fasada kaplicy trójdzielna, ujęta w narożach pilastrami podwojonymi w kondygnacji środkowej. W przyziemiu półkoliście zamknięte wejście w listwowym obramieniu o ściętych narożach. Na osi górnej kondygnacji okno zamknięte łukiem odcinkowym w listwowym obramieniu o identycznym wykroju. Na osi trójkątnego szczytu nisza z malowanym wizerunkiem Maryi.
Wnętrze typu halowego, jednoprzestrzenne, trójprzęsłowe. Nawa prostokątna, prezbiterium wydzielone łukiem tęczowym, węższe i niższe od nawy, zamknięte półkoliście. Ściany rozczłonkowane pilastrami podtrzymującymi wydatny gzyms, w nawie między pilastrami wnęki zamknięte łukiem koszowym. Sklepienia kolebkowo-krzyżowe na gurtach. Chór muzyczny murowany, trójdzielny, wsparty na arkadowych filarach. W niszach nawy i ścianach prezbiterium polichromie ze scenami z życia Chrystusa. Wiele elementów dekoracyjnych roślinnych i geometrycznych, żywa kolorystyka. Okna typu witrażowego z kolorowymi szybkami. Dwoje drzwi ze starymi okuciami.
W wyposażeniu trzy ołtarze drewniane typu architektonicznego dziewiętnastowieczne, ławy w nawie, nowe konfesjonały. Dawniej istniała również ambona oraz stalle (obecnie usunięte w czasie remontu w 2002r).
Ołtarz główny kolumnowy, neoklasycystyczny, drewniany ze złoconym detalem snycerskim. Głęboka nisza retabulum flankowana parami kolumn dźwigających belkowanie gierowanego gzymsu. Nad kolumnami pary stylizowanych wazonów.. Na antepedium i skrzyniach podstawy olistwowane płyciny prostokątne z motywem wieńca. W niszy ołtarzowej dawniej umieszczony był obraz olejny na płótnie ze sceną Komunii św. Stanisława, a obecnie Cudowny Wizerunek Matki Bożej Sokalskiej. . Na tabernaculum złocona płaskorzeźba z motywem Pelikana. Całość nastawy kulisowo wysunięta równolegle do lica półkolistej ściany absydy, Za kolumnadą wąskie przejście. Dwa ołtarze boczne ustawione symetrycznie przy ścianach pod łukiem tęczowym. Neobarokowe, drewniane, z elementami złoconej snycerki. Prostokątne pola obrazowe flankowane pojedynczymi kolumnami, gzyms rozczłonkowany, fantazyjnie gięty, zwieńczenie zakończone łukiem wklęsło – wypukłym. Antepedia wyposażone w złocone emblematy. Nad obrazami hierogramy Jezusa i Maryi. W partiach zwieńczeń złocone glorie...
"HRUBIESZOWSCY UNICI"Po Unii Brzeskiej w roku 1596 hrubieszowscy parafianie obrządku wschodniego zostali włączeni do nowo utworzonego Kościoła Greckokatolickiego, który uznając zwierzchność Rzymu zachowywał swoje obrządki.
Pierwszą budowlą murowaną była właśnie unicka
cerkiew tzw. ,,Uspieńska’’ (czyli Wniebowzięcia NMP) ufundowana przez króla
polskiego Zygmunta III Wazę. Cerkiew ta służyła Rusinom (Nie mylić z
Rosjanami) zamieszkującymi Hrubieszów i okoliczne wioski. Według Antoniego
Wiatrowskiego w Hrubieszowie istniały trzy cerkwie obrządku wschodniego.
Wszystkie te świątynie podlegały Unii Brzeskiej, gdyż w źródłach
historycznych nie znajdujemy śladów cerkwi prawosławnych aż do czasu
rozwiązania Unii w roku 1875, gdy car siłą zmuszał unitów do przejścia na
prawosławie. Biorąc pod uwagę lokalizację cerkwi, znajdowały się one w
płn.-wsch. części miasta. W miejscu dzisiejszego
(dawnego) Ogniska Muzycznego
znajdowała się cerkiew p.w. św. Krzyża. Była to mała świątynia filialna
przeniesiona w roku 1827 do Brodzicy. Drugą świątynią była cerkiew
Wniebowzięcia NMP, o której wcześniej wspominałem. Znajdowała się ona przy
Placu Staszica na zachód od dzisiejszego kościoła św. Stanisława Kostki.
Uległa ona pożarowi w roku 1736 i nie została ponownie odbudowana. Świątynią
parafialną była cerkiew p.w. św. Mikołaja
(dziś kościół św. Stanisława Kostki (Sanktuarium MB.
Sokalskiej)) wybudowana w latach 1795 – 1828. Cerkiew św.
Mikołaja stała w tym miejscu wcześniej, jeszcze za czasów
Zygmunta I Starego. Był to budynek drewniany, który ulegał
częstym pożarom, a co gorsza, cerkiew ta usytuowana była bardziej w
stronę północną i groziła zawaleniem, gdyż skarpa ciągle osuwała
się do Huczwy. Jeszcze w czasie wojen napoleońskich służyła owa
świątynia jako arsenał, a w czasie późniejszym została
rozebrana. W jej miejscu znajduje się zabytkowy krzyż z kwarcytu. Przy
cerkwi tej Jan III Sobieski ufundował szpital, który nie dotrwał
do naszych czasów. Jedyną pozostałą w Hrubieszowie świątynią
greckokatolicką jest wyżej wymieniony kościół św. Stanisława. Są
tu stylizowane na sztukę romańską absydy, kaplica (dawniej) św. Marii
Goretti w dawnej dzwonnicy oraz pseudogotyckie przypory. Grekokatolicy
modlili się tu do 1875 roku, gdyż po zniesieniu Unii Brzeskiej
świątynię przejęła parafia prawosławna, a w roku 1918 rzymskokatolicka.
Pamiątkami po unitach są zabytkowa ikona z cerkwi św. Krzyża wisząca
(do remontu w 2002r wisiała sukienka z kopią tej ikony.Ikona do dziś
znajduje się za obrazem Św. Józefa w ołtarzu bocznym) pod
chórem w kościele św. Stanisława oraz krzyż, o którym
wcześniej wspominałem (za kościołem).
|
